Μετά την καταστολή του πραξικοπήματος –και τους νεκρούς να ανέρχονται σε 300–, η τουρκική κυβέρνηση έχει τώρα ξεκινήσει τη μεγαλύτερη εκστρατεία εκκαθάρισης από ποτέ: αποψιλώνει τη στρατιωτική και πολιτική γραφειοκρατία από χιλιάδες αντιπάλους.
Η κατάσταση είναι εξόχως ειρωνική. Οι Γκιουλενιστές (οι διεθνείς ηγέτες ενός σύγχρονου, ανεκτικού Ισλάμ, σύμφωνα με κάποιους) κατηγορούνται από τον πρόεδρο Ερντογάν ότι σκηνοθέτησαν την απόλυτη απόπειρα πραξικοπήματος εναντίον ενός καθεστώτος που κάποτε φημιζόταν ως το μοντέλο της Ισλαμικής δημοκρατίας.
Όμως αυτή η αντιδημοκρατική απόπειρα εναντίον ενός αντιδημοκρατικού καθεστώτος το πιθανότερο είναι να το ωθήσει προς τη χειρότερη δυνατή κατεύθυνση. Το τουρκικό καθεστώς, εδώ και καιρό, πειραματιζόταν αισχυντηλά με την κινητοποίηση των μαζών για την καταστολή των εχθρών του. Τώρα πια μπορεί να απεκδυθεί της αιδημοσύνης του.
Ένα ανόητο πραξικόπημα
Είναι αδύνατον να συγκεντρώσει κανείς όλα τα σχετικά στοιχεία σε αυτή τη φάση, αλλά ο Ερντογάν κατηγόρησε τους Γκιουλενιστές στον στρατό ότι ξεκίνησαν το πραξικόπημα υπολογίζοντας στην υποστήριξη των άλλων στρατιωτών και των πολιτών. Εν τούτοις, ακόμη και κάποιοι από το στρατιωτικό προσωπικό γνωστοί για τις προ-πραξικοπηματικές τους τάσεις, όπως και τα τρία κόμματα αντιπολίτευσης στη Βουλή, κατέκριναν την απόπειρα μέσα σε λίγες ώρες. Και φαίνεται ότι ο αριθμός των Κεμαλιστών στρατιωτών που αρνήθηκαν τη συμμετοχή στο πραξικόπημα υπερβαίνει κατά πολύ αυτόν εκείνων που συμμετείχαν. Με το που συνειδητοποίησαν πόσο απομονωμένοι ήταν, κάποιοι στρατιώτες άρχισαν να παραδίνονται. Σε απόλυτη απόγνωση, κάποιοι άλλοι προέβησαν σε ειδεχθείς ενέργειες που καμία άλλη (επιτυχημένη ή αποτυχημένη) τουρκική χούντα δεν είχε καν διανοηθεί, συμπεριλαμβανομένου του βομβαρδισμού του Κοινοβουλίου.
Η αστάθεια και ο παραλογισμός του πραξικοπηματικού συνασπισμού μοιάζει να προέκυψαν από πανικό: ο Αχμέτ Σικ, δημοσιογράφος και κορυφαίος Γκιουλενικός αναλυτής, υποστηρίζει ότι η κυβέρνηση είχε προγραμματισμένες μεγάλες επιχειρήσεις για την 16η Ιουλίου, κατά τη διάρκεια των οποίων εκατοντάδες Γκιουλενιστές στον στρατό θα συλλαμβάνονταν. Μήπως οι Γκιουλενιστές ειδοποιήθηκαν για το σχέδιο πολύ αργά για να εδραιώσουν στιβαρές συμμαχίες και να ενορχηστρώσουν ένα πιο οργανωμένο πραξικόπημα;
Και πάλι, η πραξικοπηματική απόπειρα ήταν τόσο πλημμελώς εκτελεσμένη και τόσο αδιάφορη για την υποστήριξη είτε του λαού είτε της ελίτ ώστε ποικίλες θεωρίες συνωμοσίας δεν γίνεται να αποκλειστούν εξ ολοκλήρου (πολλοί Κεμαλιστές υποστηρικτές του στρατού πιστεύουν ότι η ίδια η κυβέρνηση οργάνωσε το πραξικόπημα ως άλλοθι για την ολοκληρωτική καταστολή). Τέτοιες λεπτομέρειες για την ακριβή μηχανική του πραξικοπήματος δεν μπορεί για την ώρα παρά να είναι μόνο εικασίες, κυρίως επειδή όλες οι πλευρές είναι απασχολημένες με το να αποδίδουν κατηγορίες. Ποια είναι όμως τα πιο πιθανά αποτελέσματα του αποτυχημένου πραξικοπήματος;
Τα χαμένα όνειρα της Ισλαμικής Αναμόρφωσης
Η σύνδεση μεταξύ των Γκιουλενιστών και του αποτυχημένου πραξικοπήματος δεν αποτελεί έκπληξη γι’ αυτούς που παρακολουθούσαν στενά την Γκιουλενική κοινότητα και που, ενάντια στη διεθνή τάση, αμφισβητούσαν τα δημοκρατικά της διαπιστευτήρια. Ο ιδρυτής του κινήματος, Φετουλάχ Γκιουλέν, υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής της πιο αιματοβαμμένης χούντας στην τουρκική ιστορία (Σεπτέμβριος 1980 - 1983) και είχε επίσης συνεργαστεί με την κυβέρνηση που προέκυψε από άλλη στρατιωτική παρέμβαση (Φεβρουάριος 1997). Υπάρχουν μερικοί λόγοι ακόμη για να είναι κανείς καχύποπτος: κάποιοι πιστεύουν ότι οι Γκιουλενιστές διεισδύουν ύπουλα αλλά συστηματικά σε όλα τα ανώτερα κλιμάκια εξουσίας. Όταν ο Ερντογάν πραγματοποίησε τη μέγιστη δυνατή εκκαθάριση του στρατού από τους Κεμαλιστές, οι Γκιουλενιστές βρήκαν την ευκαιρία να παρεισφρήσουν κι εκεί.
Ακαδημαϊκοί, δημοσιογράφοι, διπλωμάτες και πολιτικοί έχουν αγνοήσει αυτές τις πλευρές του Γκιουλέν για δεκαετίες, επιλέγοντας να τον λανσάρουν ως το πιο πολιτικό (μη στρατιωτικό) πρόσωπο του Ισλάμ στην Τουρκία. Κάποιοι φτάνουν ακόμα και να τον παρουσιάζουν ως τον μεγαλύτερο αναμορφωτή στην Ισλαμική ιστορία: μια μουσουλμανική εκδοχή Μάρτιν Λούθερ Κινγκ.
Έχει ήδη γίνει δυσκολότερο να πιστέψει κανείς σ’ αυτόν τον ήρωα μετά τη σχετικά δυσάρεστη ρήξη του με το τουρκικό καθεστώς, και με τους Γκιουλενιστές να εκτίθενται ως σφετεριστές της εξουσίας μάλλον παρά ως ηθικά άσπιλοι δημοκράτες. Ακόμη και αν ο Γκιουλέν δεν είναι άμεσα εμπλεκόμενος στην πραξικοπηματική απόπειρα του 2016, η εικόνα του τώρα είναι τόσο αμαυρωμένη που κανείς πια δεν θα τον αποκαλέσει στα σοβαρά Μάρτιν Λούθερ. Τα όνειρα περί Ισλαμικής Αναμόρφωσης για άλλη μια φορά κατέρρευσαν.
Προς τον νεο-φασισμό;
Τα τελευταία χρόνια, το τουρκικό καθεστώς ταλαντεύεται επικίνδυνα μεταξύ μιας εξτρεμιστικής εκδοχής δεξιού Βοναπαρτισμού και του νεο-φασισμού (όπως τον έχω αποκαλέσει). Ο Βοναπαρτισμός είναι μια μορφή δικτατορίας που μόνο περιστασιακά αξιοποιεί τη δράση των μαζών. Στον Βοναπαρτισμό οι μάζες είναι ανοργάνωτες και δεν εμφορούνται από συμπαγή ιδεολογία. Τα φασιστικά καθεστώτα, αντιθέτως, εξαρτώνται πολύ πιο οργανικά από τις μάζες. Οι μάζες τους είναι οργανωμένες και συντονίζονται ιδεολογικά μαζί τους.
Σε σύγκριση με τα κλασικά φασιστικά καθεστώτα, τη μεσοπολεμική Ιταλία και Γερμανία, το τουρκικό καθεστώς είχε μια πολύ πιο ταραχώδη σχέση με τις (Ισλαμικές) πολιτικές ρίζες του (η κυβέρνηση Ερντογάν είχε αποκηρύξει δημόσια τον Ισλαμισμό τα πρώτα χρόνια). Παρ’ όλ’ αυτά, το νέο καθεστώς σταδιακά επανενσωμάτωσε και επανενεργοποίησε τις μάζες που είχε αρχικά απενεργοποιήσει.
Τους τελευταίους δύο μήνες, το τουρκικό καθεστώς κινείται για άλλη μια φορά προς την κατεύθυνση του Βοναπαρτισμού, δίνοντας ξανά στην κινητοποίηση των μαζών δεύτερο ρόλο. Ενσωματώνει επίσης στοιχεία σύγχρονου απολυταρχισμού (στρατιωτικής δικτατορίας): ο Ερντογάν έχει αρχίσει να χρησιμοποιεί συνεχώς και ανενδοίαστα τον στρατό εναντίον των αντιπάλων. Αλλά τώρα, με τους στρατιώτες να κηρύσσονται πάλι εχθροί του έθνους, οι φασίζοντες υποκριτές στους κόλπους του καθεστώτος έχουν την ευκαιρία να κινητοποιήσουν τις μάζες και να οδηγήσουν τη χώρα στην κατεύθυνση του ολοκληρωτισμού. Για την ώρα, η ευκαιρία αυτή δεν έχει αξιοποιηθεί.
Μετά την πρόσκληση του προέδρου Ερντογάν στον λαό να πλημμυρίσει τους δρόμους και να αντιμετωπίσει τους πραξικοπηματίες, στα κέντρα των πόλεων και στις επαρχιακές πόλεις οι άνθρωποι σκαρφαλώνουν στα τανκς και αρπάζουν τις τουρκικές σημαίες, δημιουργώντας εικόνες τόσο εμβληματικές όσο ενδεχομένως αυτές των Κινέζων φοιτητών στην πλατεία Τιεν Αν Μεν – εικόνες που αιχμαλωτίζονται φυσικά από την κάμερα ή τον φωτογραφικό φακό.
Όμως οι ίδιες αυτές μάζες έχουν κάνει πολύ περισσότερα – έχουν διαπράξει βιαιοπραγίες και έχουν οργανώσει επιθέσεις σε γειτονιές με θρησκευτικές μειονότητες: υπάρχει μια αναντίρρητη σκοτεινή πλευρά σε ό,τι παρουσιάζεται ως δημοκρατική προάσπιση του καθεστώτος.
Η νέα «αντι-μιλιταριστική» κινητοποίηση των μαζών στην Τουρκία κλιμακώνεται ήδη από τις διαμαρτυρίες εναντίον της κυβέρνησης το 2013, στοχοποιώντας μειονότητες, καταναλωτές αλκοόλ, διαφωνούντες κάθε είδους, όπως και το στρατιωτικό προσωπικό. Τον Οκτώβριο του 2015, 100 περίπου Κούρδοι ακτιβιστές στην Άγκυρα σφαγιάστηκαν σε βομβαρδισμό συνδεόμενο με την ISIS. Μάρτυρες είδαν την αστυνομία να ρίχνει δακρυγόνα στους επιζώντες και να εμποδίζει τα ασθενοφόρα να φτάσουν στους τραυματίες. Η τραγωδία ολοκληρώνεται με την ενεργοποίηση των μαζών εναντίον των νεκρών: στους πρόσφατους εορτασμούς για την αποτυχία του πραξικοπήματος οι «δημοκρατικές» μάζες κατέστρεψαν ένα μνημείο για τα θύματα της Άγκυρας. Δεν τίθεται κανένα ερώτημα σχετικά με το προς τα πού κλίνουν αυτές οι μάζες και, κατ’ επέκταση, ποιες σκοπιμότητες εξυπηρετούν.
Οι πιο απαισιόδοξες προβλέψεις για τις συνέπειες του αποτυχημένου πραξικοπήματος εστιάζουν στο πώς θα εκπληρώσει την επιθυμία του Ερντογάν για μια προεδρία στα όρια της παντοδυναμίας. Όμως ο κίνδυνος που ελλοχεύει για την Τουρκία είναι πολύ μεγαλύτερος.
Cihan Tugal
Μετάφραση: Ευαγγελία Κουλιζάκη
*Ο Cihan Tugal είναι καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Berkeley
