Στη Θάτσερ αποδίδεται η περίφημη για τον κυνισμό της φράση: «Δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα όπως η κοινωνία, υπάρχουν μόνο άτομα και οι οικογένειές τους». Είναι σαν να λέμε, δεν υπάρχει νερό, υπάρχουν μόνο συγκεντρώσεις μορίων H2O. Φαίνεται παράλογο, αλλά η Θάτσερ μπορεί να είχε εν μέρει δίκιο. Η ύπαρξη κοινωνίας προϋποθέτει ότι τα άτομα, οι ομάδες, οι κατηγορίες, οι τάξεις βρίσκονται σε μια συνθήκη συνύπαρξης ή σε φάση ανατροπής της, βάσει ενός «κοινωνικού συμβολαίου» ή, αντίστροφα, ενόψει της κατάλυσής του.
Επειδή, λοιπόν, ακούω συχνά στελέχη της κυβέρνησης να διακηρύσσουν ότι το διακύβευμα της διαπραγμάτευσης για τα εργασιακά είναι «η επιστροφή της Ελλάδας στην κοινωνική Ευρώπη» ή η επανένταξή της στο «ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο», θα το παίξω ολίγον Θάτσερ: δεν υπάρχει «κοινωνική Ευρώπη». Δεν υπάρχει αυτό που αποκαλείται «ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο».
Και εξηγούμαι: ενώ στα πεδία της ενιαίας αγοράς και στη δημοσιονομική και οικονομική πολιτική έχουν γίνει αληθινά άλματα ολοκλήρωσης, με κλιμακούμενη νεοφιλελεύθερη κατεύθυνση, κοινή κοινωνική πολιτική στην Ε.Ε. υπάρχει μόνον επιλεκτικά και αποσπασματικά.
Στις εργασιακές σχέσεις, για παράδειγμα, η ευρωπαϊκή νομοθεσία περιορίζεται σε οδηγίες για τον ανώτατο χρόνο εργασίας, τη μερική απασχόληση, τις συμβάσεις ορισμένου χρόνου, τις αποσπάσεις εργαζομένων, τη διαβούλευση εργοδοτών - εργαζομένων πριν από ομαδικές απολύσεις ή λουκέτο σε μια επιχείρηση. Πρακτικά, ακόμη κι αυτές οι ελάχιστες κοινές ρυθμίσεις δεν έχουν άλλο στόχο από το να παρακάμψουν εθνικές νομοθεσίες που θεωρούνται υπερβολικά «ανελαστικές». Κατεβάζουν στο ελάχιστο την προστασία της εργασίας κι ανεβάζουν στο μέγιστο τις ελευθερίες του κεφαλαίου.
Ένα άλλο πακέτο κοινών «κοινωνικών» πολιτικών της Ε.Ε. αποσκοπούν στη διευκόλυνση της κινητικότητας του εργατικού δυναμικού εντός της ενιαίας αγοράς, με τρόπο που ευνοεί τη συσσώρευση του διακινούμενου από χώρα σε χώρα κεφαλαίου. Παράδειγμα είναι ο συντονισμός των ασφαλιστικών συστημάτων, ώστε θεμελιωμένα σε μια χώρα δικαιώματα να μην αποτρέπουν τη μετανάστευση ενός εργαζόμενου σε μια άλλη. Ή ο προσανατολισμός των πολιτικών για την ανεργία -και των αντίστοιχων χρηματοδοτήσεων- στη βελτίωση των δεξιοτήτων των ανέργων κι όχι στη δημιουργία θέσεων εργασίας, που εκτός του ότι για την ανεργία ενοχοποιεί τον άνεργο, επιχειρεί να ομογενοποιήσει (ανεπιτυχώς) και να προσαρμόσει το εφεδρικό δυναμικό στις ανάγκες μιας επιχειρηματικότητας που, εδώ και δεκαετίες, υφίσταται αλλεπάλληλα σοκ αναδιαρθρώσεων.
Μπορεί κανείς να εντάξει σ’ αυτό το υβρίδιο ευρωπαϊκής «κοινωνικής πολιτικής» πολλές αποσπασματικές ρυθμίσεις, από οδηγίες για την υγιεινή και ασφάλεια μέχρι το «ευχολόγιο» του Ευρωπαϊκού Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, η τήρηση του οποίου επαφίεται στον «ευρωπαϊσμό» των κρατών. Αλλά συγκροτημένο, νομοθετημένο και δεσμευτικό «ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο» δεν υπάρχει. Αυτό που ιστορικά αποκαλείται ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο είναι στην πραγματικότητα το γαλλικό, βελγικό, γερμανικό ή σκανδιναβικό μοντέλο. Δηλαδή, η μεταπολεμική παράδοση ρύθμισης των εργασιακών σχέσεων βάσει της συλλογικής αυτονομίας και κρατικά εγγυημένης κοινωνικής προστασίας, όπως αναπτύχθηκαν κυρίως στις πλουσιότερες βιομηχανικές χώρες.
Η προσπάθεια «εξευρωπαϊσμού» αυτών των εθνικών κοινωνικών μοντέλων μόλις τώρα αρχίζει. Και συνίσταται ουσιαστικά στην αποξήλωσή τους. Η θεσμοποίηση της λιτότητας, μέσω του Συμφώνου Σταθερότητας, του Δημοσιονομικού Συμφώνου, του Συμφώνου για το ευρώ+ και του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου αποτελούν τα πρώτα εργαλεία διεμβολισμού των «εθνικών» κοινωνικών πολιτικών, μέσω των δεσμεύσεων που αναλαμβάνουν τα κράτη - μέλη για «διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις» στα ασφαλιστικά συστήματα, στα συστήματα πρόνοιας ή στη ρύθμιση του κόστους εργασίας. Όλα αυτά, από αντικείμενα δικαιωμάτων εξελίσσονται σε εργαλεία δημοσιονομικής πολιτικής και ανταγωνιστικότητας.
Παρ’ όλα αυτά, τα κράτη - μέλη δεν είναι ακόμη πρόθυμα να αποδεχθούν τη μετεξέλιξη των γενικών δεσμεύσεων για «μεταρρύθμιση» και «εκσυγχρονισμό» της κοινωνικής τους πολιτικής σε μια ευρωπαϊκή πολιτική. Η απόπειρα γι’ αυτό το άλμα είναι μπροστά μας, και συνίσταται στην πρόταση της Κομισιόν για έναν «Ευρωπαϊκό Πυλώνα Κοινωνικών Δικαιωμάτων», ένα κείμενο που συνδυάζει την αοριστολογία των «γενικών αρχών» με την κλασική νεοφιλελεύθερη συνταγή: ευελιξία, ελαστικοποίηση και απορρύθμιση της εργασίας από τη μια, ένταξη της κοινωνικής προστασίας στον κορσέ της «οικονομικής βιωσιμότητας» από την άλλη.
Με βάση αυτά τα δεδομένα, το πρόβλημα της κυβέρνησης στη διαπραγμάτευση για τα εργασιακά είναι ότι δεν υπάρχει κάποιο στέρεο «ευρωπαϊκό κεκτημένο» για τις συλλογικές συμβάσεις, τις συνδικαλιστικές ελευθερίες ή τις ομαδικές απολύσεις, το οποίο απειλείται να παραβιαστεί. Κι αυτό επιτρέπει στους δανειστές, Ευρωπαίους και ΔΝΤ, να εμφανίζονται στην ίδια «ιδεοληπτική, ακραία νεοφιλελεύθερη» πλευρά, όπως φάνηκε κι από το διαρρεύσαν κείμενο προτάσεών τους προς την επιτροπή εμπειρογνωμόνων. Ακόμη κι αν ο «βολικός αποδιοπομπαίος τράγος» (όπως αποκαλεί παραπονιάρικα η Λαγκάρντ το ΔΝΤ) απομονωθεί και χάσει, το να «κερδίσει» η ευρωπαϊκή πλευρά των δανειστών δεν προοιωνίζεται κάτι καλύτερο για τον κόσμο της εργασίας και των κοινωνικών δικαιωμάτων.
