Το ένθετο είναι καινούργιο, αλλά η στήλη είναι παλιά. Πράγματι, η μηνιαία στήλη «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία» άρχισε να δημοσιεύεται τον Σεπτέμβριο του 2008 στα Ενθέματα της Αυγής. Από τότε, την πρώτη Κυριακή κάθε μήνα εξετάζουμε μία ή περισσότερες λέξεις που ακούστηκαν αρκετά στον μήνα που πέρασε. Τώρα που οι Υποτυπώσεις διαδέχτηκαν τα Ενθέματα είμαι βέβαιος ότι η συνεργασία θα είναι εξίσου γόνιμη και ανέφελη όπως ήταν με τον Στρατή Μπουρνάζο –που με αυτή την ευκαιρία θέλω να τον ευχαριστήσω για μια ακόμη φορά.
Ο Ιούνιος έκλεισε κάτω από τον αστερισμό του βρετανικού δημοψηφίσματος και του Μπρέξιτ, όμως διάλεξα για το εναρκτήριο άρθρο στις Υποτυπώσεις κάτι λιγότερο επίκαιρο, μια λέξη που αναφέρεται σε κάτι που συνέβη όχι στο τέλος παρά στη μέση –ακριβώς!- του μήνα, σε ένα γεγονός και σε μια λέξη που θα μπορούσαν αλλά δεν κατάφεραν να σημαδέψουν την επικαιρότητα. Εννοώ τη συγκέντρωση με το σύνθημα «Παραιτηθείτε!» που οργανώθηκε από δήθεν υπερκομματικούς πολίτες στις 15 Ιουνίου με αίτημα την παραίτηση της κυβέρνησης. Και επειδή η συγκέντρωση αυτή χαρακτηρίστηκε «συγκέντρωση-κατσαρόλα» από τους επικριτές της, διάλεξα να παρουσιάσω σήμερα αυτή τη λέξη, την κατσαρόλα, μια και έχει αρκετά ενδιαφέρουσα ιστορία, τόσο σε καθαρά γλωσσικό επίπεδο όσο και σε πολιτικό.
Η κατσαρόλα είναι βέβαια το γνωστό μας μαγειρικό σκεύος, κυλινδρικό, με λαβή ή λαβές και με καπάκι. Η λέξη είναι δάνειο από τα βενετικά, cazzarola, casseruola στα ιταλικά, από το γαλλικό casserole, και αυτό από το casse = δοχείο, που ανάγεται σε ένα μεσαιωνικό λατινικό cattia, κουτάλα, αβέβαιης ετυμολογίας. Σύμφωνα ωστόσο με πολλούς μελετητές, η λατινική λέξη μάλλον είναι δάνειο από το αρχαίο ελληνικό κύαθος, όπως λεγόταν η μεγάλη κουτάλα, η χουλιάρα, οπότε δεν αποκλείεται και η κατσαρόλα να είναι αντιδάνειο.
Η λέξη πρέπει να μπήκε στα ελληνικά τον 19ο αιώνα χωρίς να εκτοπίσει πάντως τον τούρκικο τέντζερη –συνυπάρχουν οι δυο λέξεις, ίσως σε κάπως πιο λαϊκά συμφραζόμενα η δεύτερη. Πότε ακριβώς μπήκε η κατσαρόλα στη γλώσσα μας δεν είναι εύκολο να το εξακριβώσουμε· η παλαιότερη ανεύρεση που έχω είναι από το 1897, όταν ο Σουρής φαντάζεται τους επιτελάρχες, στον «άτυχο» ελληνοτουρκικό πόλεμο, να φροντίζουν μάλλον τα μαγειρικά σκεύη παρά τα πολεμοφόδια:
Παρατήστε πυροβόλα, πυρομαχικά και τάπιες / πάρτε κάθε κατσαρόλα, μην ξεχνάτε και τις πάπιες.
Στα ισπανικά η κατσαρόλα είναι cacerola, ίδιας φυσικά ετυμολογίας –και από τα ισπανικά μας ήρθε η πολιτική σημασία της κατσαρόλας. Στα χρόνια της κυβέρνησης της Λαϊκής Ενότητας του Σαλβαδόρ Αλιέντε στη Χιλή, το 1970-71, η αστική αντιπολίτευση διοργάνωνε τακτικά διαδηλώσεις διαμαρτυρίας για τις ελλείψεις σε καταναλωτικά αγαθά, ελλείψεις βέβαια που οφείλονταν στον οικονομικό πόλεμο που γινόταν από εσωτερικό και εξωτερικό. Στις διαδηλώσεις αυτές, κατέβαιναν γυναίκες κρατώντας κατσαρόλες, τις οποίες κοπανούσαν με κουτάλες ή τις κράδαιναν, άδειες, για να δείξουν ότι δεν έχουν με τι να τις γεμίσουν. Αυτός ο τύπος διαδήλωσης ονομάστηκε cacerolazo, κατσαρολάδα θα λέγαμε, αν και στα ελληνικά αμέσως έγινε λόγος για «διαδηλώσεις κατσαρόλας».
Στη Λατινική Αμερική, που συνηθίζεται αυτός ο τύπος διαμαρτυρίας, οι «κατσαρολάδες» δεν έχουν συγκεκριμένη πολιτική απόχρωση –είναι βέβαια πάντοτε εκδηλώσεις διαμαρτυρίας για κάτι, όχι υποστήριξης μιας υπόθεσης. Στην ελληνική ορολογία, εξαιτίας του προηγούμενου της Χιλής, έχει καθιερωθεί να χαρακτηρίζονται «κατσαρόλες» οι συντηρητικές εκδηλώσεις διαμαρτυρίας, που γίνονται ενάντια σε μια προοδευτική κυβέρνηση.
Ο όρος χρησιμοποιήθηκε πολύ στη δεκαετία του ‘80, στην πρώτη τετραετία της κυβέρνησης ΠΑΣΟΚ, όταν χαρακτηρίστηκαν «συγκεντρώσεις κατσαρόλας» οι πρώτες συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας που διοργάνωσε ή υποστήριξε από το 1983 και μετά η Νέα Δημοκρατία, όταν ανασύνταξε τις δυνάμεις της μετά το στραπάτσο της εκλογικής συντριβής το 1981. Τον όρο τον χρησιμοποίησε και η Αριστερά –στον Ριζοσπάστη της εποχής βρίσκουμε αρκετές αναφορές σε «απεργίες κατσαρόλας» και «κινητοποιήσεις κατσαρόλας», ενώ οι κάπως παλιότεροι ίσως θα θυμούνται μια γελοιογραφία του Γιάννη Ιωάννου, μάλλον στο ΑΝΤΙ, που έδειχνε δυο κολωνακιώτισσες μεγαλοκυράδες να έχουν κατέβει στη διαδήλωση συνοδευόμενες η καθεμία από την υπηρέτριά της που βαράει την κατσαρόλα –και η μία από αυτές παραπονιέται ότι «αυτές οι Φιλιππινέζες δεν έχουν αίσθηση του ρυθμού»!
Πέρα από την πολιτική, έχουμε στην αθλητική αργκό τον όρο «κατσαρολικά» που χρησιμοποιείται κάποτε για να αναφερθεί ένας οπαδός, με αυταρέσκεια, στα πολλά κύπελλα (κούπες άλλωστε) που έχει κερδίσει η ομάδα του. Αλλά αυτή η χρήση είναι σπάνια.
Η κατσαρόλα λοιπόν ήρθε ξανά στην επικαιρότητα με αφορμή τη συγκέντρωση της 15ης Ιουνίου –ως τότε είχε ακουστεί η γραβάτα για κάποιες εκδηλώσεις διαμαρτυρίας των ελευθεροεπαγγελματιών επιστημόνων. «Άδωνις και σία βαράνε την κατσαρόλα» ήταν το πρωτοσέλιδο της Αυγής, ενώ ο Γ. Βέλτσος προτίμησε να αναφερθεί υπαινικτικά σε Cook Shop.
Ωστόσο, παρά την ομόθυμη στήριξη από την αξιωματική αντιπολίτευση και από τον πορφυρογέννητο Κούλη προσωπικά, η κατσαρόλα της 15ης Ιουνίου απέτυχε οικτρά, συγκεντρώνοντας μόλις 2-3 χιλιάδες πολίτες. Από την άλλη, θα ήταν κοντόφθαλμο να εκληφθεί η αποτυχία αυτής της πρώτης προσπάθειας ως επιδοκιμασία της κυβερνητικής πολιτικής. Με άλλα λόγια, η κατσαρόλα μένει προς το παρόν μετέωρη.
*Ο Νίκος Σαραντάκος είναι συγγραφέας και μεταφραστής και ιστολογεί στο sarantakos.wordpress.com
