Στις 11 Ιουνίου συμπληρώθηκαν τριάντα δύο χρόνια από τον θάνατο του Ενρίκο Μπερλινγκουέρ. Είναι γνωστή η καθοριστική συμβολή του στο ευρωκομμουνιστικό εγχείρημα και στην προβληματική του δημοκρατικού σοσιαλισμού, καθώς και στο ηθικό περιεχόμενο των αρχών του. Ωστόσο, έχει σημασία να τονιστεί ότι ο δημοκρατικός σοσιαλισμός, πριν από το '89, αλλά ακόμη και τώρα κάποιες φορές, οριζόταν αρνητικά προς τον λεγόμενο «υπαρκτό σοσιαλισμό». Ο δημοκρατικός σοσιαλισμός δήλωνε τι δεν είναι, όχι τι είναι. Ακόμη αποτελεί ζητούμενο ένας θετικός ορισμός του, καθώς και η αποσαφήνιση των κύριων εννοιών του, μέσα από το ερώτημα που εστιάζεται στο ποια θεωρία της δημοκρατίας και ποια έννοια της ελευθερίας προϋποθέτει.
Από τα παραπάνω μπορούμε να προχωρήσουμε στα απλά ερωτήματα, που, ωστόσο, έχουν τη σημασία τους: Ο Μπερλινγκουέρ αξίζει να μνημονεύεται ως ιστορικός ηγέτης του κομμουνιστικού κινήματος και, συγκεκριμένα, του δημοκρατικού δρόμου για τον σοσιαλισμό; Αξίζει η αναφορά σε αυτόν για την κριτική στάση του απέναντι στο σοβιετικό μοντέλο, αλλά και επειδή έκανε το κέντρο του δυτικού, αντικομμουνιστικού κόσμου να τρομάξει στην ιδέα ότι –σε μια χώρα σημαντικότατη και για τη γεωπολιτική της αξία– θα ήταν δυνατόν να μετάσχει σε κυβέρνηση ένα κομμουνιστικό κόμμα; Έχει αξία η υπενθύμιση της πολιτικής και ιδεολογικής του συμβολής λόγω του διακηρυχθέντος «ιστορικού συμβιβασμού», της προδρομικής ιδέας περί δίκαιης λιτότητας και του τονισμού της ηθικής αξίας του σοσιαλιστικού προτάγματος; Όλα τα παραπάνω απαντώνται καταφατικά, αλλά το κύριο είναι να ξεκαθαρίσουμε αν η αναφορά στον Μπερλινγκουέρ είναι μόνο –ή κυρίως– ιστορική ή αν έχει και στοιχεία πολιτικής έμπνευσης για το παρόν αλλά και το μέλλον. Η αναζήτηση αυτού του τελευταίου στοιχείου προϋποθέτει την παραδοχή ότι ο Μπερλινγκουέρ αξιοποίησε την πλούσια παράδοση του Γκράμσι, της κριτικής του σκέψης και της προβληματικής περί ηγεμονίας. Χωρίς την ιδέα της τελευταίας, δεν είναι κατανοητή ούτε η πρόταση του «ιστορικού συμβιβασμού» ούτε η πολιτική των βαθιών, ριζοσπαστικών μεταρρυθμίσεων και των συμμαχιών που απαιτούνται για την αποτελεσματική διεκδίκησή τους. Το αίτημα του Μπερλινγκουέρ αφορούσε και την ανανέωση της ίδιας της πολιτικής. Αυτό σήμαινε ότι στην, οπτική του Μπερλινγκουέρ, αλλά και στην ιστορική προοπτική του συλλογικού εγχειρήματος, στο οποίο εγγράφεται η ξεχωριστή συμβολή του, το αίτημα του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού της κοινωνίας δεν μπορεί παρά να τίθεται μαζί με το αίτημα ανανέωσης της πολιτικής. Μπορούν, τώρα, αυτά τα δύο να τεθούν ανεξάρτητα από τη στοχαστική θεώρηση της κρίσης που διέρχεται η αντιπροσωπευτική δημοκρατία; Το τελευταίο ερώτημα οδηγεί στο κρίσιμο ζήτημα της θεσμικής και πολιτικής ανανέωσης της ίδιας της δημοκρατίας. Αυτή η ανανέωση δεν προκύπτει από τη συνδυαστική χρήση διαχειριστικών τεχνικών. Χωρίς οι τελευταίες να είναι για τον κάλαθο, δεν επαρκούν για την εξέταση της κρίσης που διέρχεται η αντιπροσώπευση, αλλά και η πολιτική συμμετοχή ως έκφραση της λαϊκής κυριαρχίας. Με άλλα λόγια, η θεσμική και πολιτική ανανέωση της δημοκρατίας, για να μην είναι απλώς διακηρυκτική μεγαληγορία, χρειάζεται να αναχθεί στις αξιακές της προϋποθέσεις. Χρειάζεται, δηλαδή, ανανοηματοδότηση της ίδιας της πολιτικής. Αυτό είναι το πρόβλημα και σε αυτά τα μέρη αναλύεται, κατά τη θέση αυτού του άρθρου.
Όλα τα παραπάνω, βεβαίως, αφορούν την ιστορική προοπτική, εάν θέλουμε να έχει μέλλον το αίτημα για τον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό, την αμφισβήτηση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, την άρση της εκμετάλλευσης. Αυτά, από την άλλη, ή θα προέλθουν από καθοριστική ρήξη με συγκεκριμένη παράδοση ή από τον ριζοσπαστικό, κοινωνικό και πολιτικό της μετασχηματισμό: τη δημοκρατική, ευρωπαϊκή παράδοση. Συνεπώς, η υποστηριζόμενη θέση είναι ότι το αίτημα του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού της κοινωνίας συνιστά ριζοσπαστικό αναβαθμό του δημοκρατικού προγράμματος και αποτελεί σοσιαλιστική καταξίωση της ίδιας της δημοκρατίας. Γι’ αυτό είναι αναγκαία η ανανέωση και η ανανοηματοδότηση της πολιτικής. Σε αυτό το πλαίσιο, έχει αξία, για την Αριστερά, μια αυτογνωστική παρατήρηση: είναι βεβαίως καλό να πηγαίνουμε μπροστά –προοδευτικοί άνθρωποι είμαστε, άλλωστε– αλλά είναι καλό να κοιτάζουμε και πίσω. Τι θα δούμε, εάν κοιτάξουμε πίσω μας; Θα δούμε τη ζείδωρη δημοκρατική, κινηματική, κοινοβουλευτική παράδοσή μας. Θα δούμε, εκτός από το κορυφαίο επίτευγμα του ΕΑΜ και του αγώνα για εθνική απελευθέρωση και δημοκρατική εξέλιξη, τους κοινωνικούς, ταξικούς , κοινοβουλευτικούς αγώνες της Αριστεράς. Και σε αυτή την αναδρομή θα δούμε μια εμβληματική φυσιογνωμία, κατά τη γνώμη του γράφοντος, σημαντικότερη, ίσως, και από του Μπερλινγκουέρ. Θα δούμε τον άνθρωπο, τον Έλληνα ηγέτη της Αριστεράς, ο οποίος, εάν δεν είχε υπάρξει Εμφύλιος, τότε θα ήταν, ίσως, ηγέτης και της ευρωπαϊκής Αριστεράς, όπως ο Τολιάτι. Αναφέρομαι στον Έλληνα Μπερλινγκουέρ, στον Ηλία Ηλιού.
Ο Ηλίας Ηλιού δεν θεωρούσε τη δημοκρατία (είναι πολύ χρήσιμο το αξιόλογο βιβλίο του Βασίλη Μπρακατσούλα: Ηλίας Ηλιού. Η ζωή και η δράση του, που έχει εκδοθεί από τις εκδόσεις «Κέδρος», με επίμετρο του Ηλία Νικολακόπουλου), απλώς και μόνο, μέσο προς τη μετάβαση στον σοσιαλισμό. Θεωρούσε την ίδια σκοπό και, μάλιστα, αντιλαμβανόταν τον ίδιο τον σοσιαλισμό ως τη ριζοσπαστική εξέλιξη της δημοκρατίας και ως κοινωνική και πολιτική συνθήκη ουσιαστικής πραγμάτωσης των αξιών της. Η δημοκρατία, στην πολιτική σκέψη και δράση του Ηλιού, ήταν και μέσο και σκοπός. Ακολούθως θεωρούσε την αντιπροσωπευτική δημοκρατία –παρά την υπαρκτή διάσταση και, συχνά, αντίθεση δημοκρατίας και αντιπροσώπευσης– ως τη μείζονα διεκδικητέα και διαφυλακτέα αξία για την διεξαγωγή των κοινωνικών και πολιτικών αγώνων της Αριστεράς, αλλά και για την προβολή των θεσμικών της προτάσεων. Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία είναι το μέγιστο επίτευγμα του ευρωπαϊκού, συνταγματικού πολιτισμού, που, τώρα, απειλείται από τον νεοφιλελεύθερο ολοκληρωτισμό. Για να γίνει πιο λιανά το τελευταίο, ας αναλογιστούμε τι σημαίνει η επιμονή των νεοφιλελεύθερων ολιγαρχικών κύκλων για «συνταγματοποίηση» του ορίου των ελλειμμάτων. Αυτή αφαιρεί από την αρμοδιότητα της πολιτικής τον καθορισμό του οικονομικού μοντέλου και τον ανάγει στην περιωπή και την κατηγορική επιτακτικότητα της συνταγματικής ρύθμισης, οπότε το ίδιο το Σύνταγμα θα προκρίνει και θα καθορίζει μια αδιαμφισβήτητη, από τις δρώσες πολιτικές δυνάμεις, οικονομική πολιτική. Δεν είναι αυτό εκδήλωση ολοκληρωτισμού;
Η πολιτική κρίση στην Ευρώπη θα ξεπεραστεί είτε προς την κατεύθυνση της δημοκρατίας, καθώς και της αυτονομίας της πολιτικής από τους οικονομικούς ολιγαρχικούς κύκλους, είτε προς την κυριαρχία της Άκρας Δεξιάς. Το πρόβλημα της κυριαρχίας και του καθορισμού της πολιτικής ελευθερίας επανακάμπτει μέσα από την προφασιστική περίοδο που διανύει η Ευρώπη. Είναι λάθος να υποστηρίξουμε ότι η Ευρώπη καθεαυτόν φταίει για αυτό στο οποίο μετατρέπεται. Η αποδιοργάνωση και, κυρίως, η διάλυση της Ευρώπης –ακόμη και στη μορφή αυτής της εξαρχής εσφαλμένως και ολιγαρχικώς σχεδιασμένης Ένωσης– θα ενίσχυε τις νεοφασιστικές δυνάμεις. Θα παραβλέπαμε έτσι το ότι ο νεοφιλελεύθερος ολοκληρωτισμός αντιβαίνει στο ευρωπαϊκό, δημοκρατικό παράδειγμα. Χωρίς το τελευταίο, κάθε αναφορά στον δημοκρατικό σοσιαλισμό, τον κοινωνικό μετασχηματισμό προς την κατεύθυνση της κοινωνικής δικαιοσύνης, όπως και κάθε αναφορά στην αντισταθμιστική εξισορρόπηση αντιπροσώπευσης και θεσμών πολιτικής συμμετοχής, θα μοιάζει με τερψίθυμη παραμυθία και αστόχαστη αυτοβεβαίωση, μπροστά στον κίνδυνο η εξαλλαγή του νεοφιλελευθερισμού σε ολοκληρωτισμό να ενισχύσει περαιτέρω την ήδη κραταιά Άκρα Δεξιά. Για να ζήσει η Ευρώπη, πρέπει πάλι να εξευρωπαϊστεί, μέσα από τον δημοκρατικό, συνταγματικό της πολιτισμό. Το ζητούμενο είναι ο δημοκρατικός εξευρωπαϊσμός της προς την κατεύθυνση ενός εγχειρήματος δημοκρατικής ενοποίησής της επί τη βάσει της αρχής της αλληλεγγύης και της αναζήτησης ευρωπαϊκού Δήμου. Μπορούμε να σκεφτούμε μια ιδέα ευρωπαϊκής, λαϊκής κυριαρχίας; Αυτή δεν μπορεί να αποτελεί απλώς κατηγόρημα ενός μόνο υποκειμένου, όπως ο λαός, αλλά θα τελεί και υπό διακύβευση εντός της δημόσιας σφαίρας. Αυτό μας οδηγεί στο ερώτημα: Ποιος θα ελέγχει και θα καθορίζει τη δημόσια, πολιτική σφαίρα; Οι δυνάμεις της αλληλεγγύης και της κοινωνικής δικαιοσύνης ή η νεοφιλελεύθερη, ολοκληρωτική ολιγαρχία, που θα την υποκαταστήσει με τους αυτοματισμούς της αγοράς, με ό, τι θα συνεπάγεται αυτό για τη δημοκρατία; Μακρινός στόχος τώρα, αλλά να μην ξεχνάμε ότι καμιά προοπτική κοινωνικής δημοκρατίας δεν μπορεί να αναφανεί, εάν δεν διασφαλιστεί πλήρως η αυτοκρατής –και όχι εξαρτώμενη από τη νεοφιλελεύθερη ολιγαρχία– πολιτική δημοκρατία. Ο δημοκρατικός εξευρωπαϊσμός της Ευρώπης θα είναι η ανάσα της, τώρα που πνίγεται. Ο Έλληνας Μπερλινγκουέρ, ο Ηλίας Ηλιού, μέσα από την ζάμπλουτη πολιτική του παρακαταθήκη, είναι σηματωρός στην πορεία προς αυτό το ζητούμενο και την τελεσφόρα εύρεση και αποκρυστάλλωσή του. Αυτή είναι η στρατηγική ευθύνη της Αριστεράς του δημοκρατικού σοσιαλισμού, που, από τον Ζωρές και τον Λεόν Μπλουμ μέχρι τον Ηλιού, ήταν η ψυχή και το κορμί με τα οποία η Ευρώπη πορευόταν προς τη στερέωση και την εμβάθυνση της δημοκρατίας. Πορεύεται κανείς, όταν κινείται. Η Ευρώπη κινείται, χωρίς να ξέρουμε προς τα πού θα πάει. Ο Ηλιού και ο Μπερλιγνγκουέρ είναι –και αυτοί– δείκτες της ιστορικής πυξίδας, για να μη χάσουμε τον δύσβατο δρόμο προς τη δημοκρατική ευρωπαϊκή ιδέα και τις κοινωνικές, ριζοσπαστικές της απολήξεις ∙ για να μην ξεστρατίσει η Ευρώπη προς τον φασισμό, για να μη λησμονήσει τη μήτρα των δημοκρατικών επαναστάσεων και του πολιτισμού των γραμμάτων, που την γέννησαν, για να μην καταλήξει μια μισερή, ορφανή Ευρώπη, χωρίς αξιοβίωτη ζωή.
* Ο Στέφανος Δημητρίου διδάσκει Πολιτική Φιλοσοφία στον Τομέα Φιλοσοφίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.
