Πώς γίνεται κανείς τρομοκράτης, ήρωας ή θύμα; Ποια η σχέση της αυτοθυσίας αλλά και της βίας με το ιδεώδες, την προσωπική αίσθηση αδικίας, την απαγόρευση και τον νόμο; Πώς ο διαχωρισμός οδηγεί τόσο στη σύσταση κοινοτήτων και ατομικής ταυτότητας όσο και σε φαινόμενα περιθωριοποίησης και απαξίωσης του άλλου;
Στο συνέδριο Πολιτικών Επιστημών και Ψυχανάλυσης που συνδιοργανώθηκε από τις 22 έως τις 24 Ιουνίου από το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, το Τμήμα Ψυχαναλυτικών Μελετών του Πανεπιστημίου Παρίσι 7 (Paris 7) και τη Σχολή Πολιτικών Επιστημών του Παρισιού (Sciences Po Paris), αυτά τα ερωτήματα τέθηκαν με αφορμή τη θεματική των Συνόρων, των Περιθωρίων και των Ορίων. Πολλές γόνιμες σκέψεις ακούστηκαν σε σχέση με την ευρωπαϊκή και ελληνική κρίση, το προσφυγικό πρόβλημα, τη θρησκευτική ριζοσπαστικοποίηση.
Με αφορμή αυτά, θα ήθελα να αναφερθώ σε τρεις βασικές ιδέες, σε σχέση με διαχωριστικές γραμμές που μορφοποιούν χώρους ύπαρξης, υπενθυμίζοντας την αναγκαιότητα περιχάραξης κάποιων ορίων με στόχο τη διασφάλιση βασικών ελευθεριών.
Η πρώτη οριοθέτηση αφορά τη σχέση του θρησκευτικού με το πολιτικό, είτε πρόκειται για την αναγκαιότητα διαχωρισμού Κράτους και Εκκλησίας είτε για τον κίνδυνο υπoκατάστασης του ενός από το άλλο: θρησκευτικές δομές που ανάγονται σε θεοκρατικά καθεστώτα με αναφορά τη Σαρία, όπως στην περίπτωση του ISIS, ή ακόμα κρατικές εξουσίες που φιλοδοξούν να εκδιώξουν κάθε μορφή δημόσιας θρησκευτικότητας και εθνοτικού πλουραλισμού, όπως στην περίπτωση του Κεμάλ Ατατούρκ. Συχνά, η βίαιη κατάργηση θρησκευτικών, πολιτικών, κοινωνικών δομών έχει ως αποτέλεσμα την περαιτέρω ριζοσπαστικοποίηση των πληττόμενων πληθυσμών, σαν κάτι από όλη αυτή την υπολανθάνουσα στη μνήμη βία να επανέρχεται μετέπειτα στο προσκήνιο, με όλη την ένταση της απώθησής του.
Η δεύτερη οριοθέτηση αφορά ακριβώς τους ενδιάμεσους χώρους, το πέρασμα μεταξύ διαφορετικών κόσμων και τον τρόπο με τον οποίο διαπραγματευόμαστε κοινωνικά και ατομικά τη μεθοριακότητα (liminality). Ενδιάμεσος χρόνος μιας τελετής, η μεθοριακότητα δηλώνει αρχικά την κατάσταση όπου ένας νέος έχει χάσει την αρχική του θέση στην κοινότητα, από την οποία έχει αποχωριστεί, ενώ πρόκειται σύντομα να αποκτήσει ένα νέο status μετά από μια περίοδο μύησης και να επανενταχτεί στην ομάδα.
Για όλο και περισσότερους πολίτες και δη για τους πρόσφυγες, η μεθοριακότητα δεν εντάσσεται σε μια συλλογική δομή, δεν νοηματοδοτείται από τον κοινό λόγο, δεν γνωρίζει χωροχρονικά όρια: είναι απλώς μια μεταβατική κατάσταση που διαρκεί επ' αόριστον σε έναν ά-τοπο χώρο, μια περιπλάνηση - παραπλάνηση. Στην περίπτωση των χειριστών των οπλισμένων ντρονi, όπως μας το δείχνει ο Omer Fast στο «5000 Feet is the Best», αυτή η μεθοριακότητα αφορά τα όρια πραγματικότητας και απεικόνισής της, πραγματικού και εικονικού θανάτου. Η σχεδόν εφηβική σχέση του πιλότου με ένα όργανο εκτέλεσης - «videogame» θυμίζει κάτι από την παιδική παντοδυναμία ή ακόμα τις «ορδαλίες», πράξεις υποβολής του άλλου σε μια δοκιμασία από την οποία μπορεί μόνο θαυματουργά να γλιτώσει, αποδεικνύοντας έτσι την αθωότητά του. Από το ιδεώδες στον θάνατο σε μια διαλεκτική μελαγχολίας.
Συχνά το μίσος προβάλλει στον άλλο μια εικόνα του ιδίου, που το υποκείμενο αδυνατεί να διαπραγματευτεί, όπως στην περίπτωση έγχρωμων ρατσιστών, αντιτρομοκρατών υπεύθυνων τρομοκρατίας, ομοφυλοφίλων που μισούν τους ομοφυλόφιλους.
Η τελευταία οριοθέτηση αφορά τη σχέση εαυτού και άλλου, των ορίων που μας διαχωρίζουν μεταξύ μας και των εσωτερικών διαιρέσεων του υποκειμένου. Η έννοια του α-τόμου δίνει την αίσθηση μιας ολότητας και μιας ενότητας μάλλον παραπλανητικής. Η ταυτότητα εσωκλείει την ετερότητα, ο λόγος μας είναι λόγος του Άλλου, το ατομικό προϋποθέτει το συλλογικό. Και ταυτόχρονα ο καθένας μας είναι αντιμέτωπος με μια κρίση της υποκειμενικότητας που συσχετίζεται με τη δική του ιστορία και θέση, με τις ιδιαίτερες συντεταγμένες του. Η συνύπαρξη με τον άλλο, τη διαφορετικότητά του αλλά και την αβάσταχτη ομοιότητά του μας φέρνει πάντα αντιμέτωπους με τα όριά μας. Η εκτίναξη αυτών των ορίων γίνεται πράξη μέσα από τις εκρήξεις των καμικάζι όπου συνυπάρχουν τα διαμελισμένα σώματα των τζιχαντιστών και η συνένωση της Ούμα, της αδερφότητας των πιστών.
i Drones: Μη Επανδρωμένα Ιπτάμενα Οχήματα
* Η Χριστίνα Αλεξοπούλου είναι ψυχολόγος και διδάκτωρ Ιστορίας, εργάζεται στο Πανεπιστήμιο της ΙΝΑΛΚΟ (Παρίσι)
