Live τώρα    
20°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
20 °C
17.1°C20.7°C
2 BF 52%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
18 °C
16.5°C18.5°C
2 BF 68%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
16 °C
14.8°C16.6°C
3 BF 70%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
18 °C
15.4°C18.0°C
4 BF 52%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
20 °C
19.9°C19.9°C
3 BF 40%
Τα μικρά μυστικά των αθλητικών αυτοκόλλητων
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Τα μικρά μυστικά των αθλητικών αυτοκόλλητων

Περισσότεροι από δύο εκατομμύρια θεατές και δέκα φορές περισσότεροι τηλεθεατές αναμένονται στο Ευρωπαϊκό Πρωτάθλημα Ποδοσφαίρου που διεξάγεται στη Γαλλία από τις 10 Ιουνίου μέχρι τις 10 Ιουλίου. Στοχεύοντας κυρίως στο νεαρής ηλικίας κοινό, η Coca-Cola ελπίζει να πουλήσει 140 εκατομμύρια μπουκάλια και 300 εκατομμύρια κουτάκια. Το τέχνασμά της: να ξαναφέρει στη μόδα αυτοκόλλητα ποδοσφαιριστών με διδακτική ιστορία.

Του Jérôme Segal*

Το 2014, με την ευκαιρία του Παγκοσμίου Κυπέλου Ποδοσφαίρου στη Βραζιλία, η ιταλική εταιρεία Panini πούλησε τουλάχιστον ένα δισεκατομμύριο αυτοκόλλητα με απεικονίσεις ποδοσφαιριστών, προκειμένου να κολληθούν σε άλμπουμ. Από αυτά, εκατόν πενήντα εκατομμύρια πουλήθηκαν στη Γαλλία, σημειώνοντας κύκλο εργασιών 75 εκατομμύρια ευρώ. Το Euro 2016 αναμένεται να προκαλέσει ένα ανάλογο φαινόμενο. Υπάρχει ωστόσο κάτι καινούργιο: η Panini διοχέτευσε απευθείας στα παιδιά 2.270 γαλλικών δημοτικών σχολείων 200.000 άλμπουμ μαζί με σουπλά για τις σχολικές καντίνες και αφίσες με τις ημερομηνίες των αγώνων. «Σε έναν ανησυχητικό κόσμο, τα αυτοκόλλητά μας είναι καθησυχαστικά» δήλωσε βαρύγδουπα ο Αλέν Γκερινί, πρόεδρος της Panini France.1

Η επιτυχία της εταιρείας αρχίζει το 1961, εντάσσεται όμως σε μια ευρέως άγνωστη ιστορία. Τα άλμπουμ τέτοιου τύπου είχαν αποτελέσει ισχυρότατο όπλο της ναζιστικής προπαγάνδας. Τα άλμπουμ που προσφέρονται σήμερα, με τις εικόνες των δισεκατομμυριούχων - μισθοφόρων με αθλητικό φανελάκι, δρομολογούν επίσης μια ιδεολογία. Οι αμέτρητες «εμπλοκές» της -από την ενδημική διαφθορά της FIFA μέχρι τα πρόσφατα σκάνδαλα στα οποία εμπλέκονται ποδοσφαιριστές όπως ο Καρίμ Μπενζεμά ή ο Σερζ Οριέ2- επιτρέπουν να σκιαγραφηθεί το περίγραμμα της ιδεολογίας αυτής: η λατρεία του χρήματος και ο θρίαμβος του αμοραλισμού.

Τα πρώτα άλμπουμ χρονολογούνται από τη δεκαετία του 1870, όταν ο διευθυντής του μεγάλου καταστήματος Au bon marché στο Παρίσι αποφάσισε να δημιουργήσει μια πιστή στην επιχείρηση πελατεία προσφέροντας εικόνες. Η γερμανική επιχείρηση Liebing - Fleischextrakt, ειδικευμένη στην εμπορεία συντηρημένου κρέατος, υιοθέτησε τη διαδικασία και ανέπτυξε πολλές εκδοχές. Μια αποφασιστική καινοτομία εμφανίστηκε το 1920, όταν τα αυτοκόλλητα τοποθετήθηκαν μέσα σε πακέτα τσιγάρων,3 με αποτέλεσμα μια κατά πολύ ευρύτερη διάδοση. Στη Γερμανία, από τους πρώτους μήνες του Γ' Ράιχ, τέτοια άλμπουμ επέτρεψαν στο μεγαλείο του εθνικοσοσιαλισμού να αγγίξει τα πλήθη ακόμα και στο τελευταίο χωριό. Το 1933, το άλμπουμ «Deutschland erwacht» (Η Γερμανία ξυπνάει) διανεμήθηκε σε περισσότερα από 500.000 αντίτυπα, ενώ τα αυτοκόλλητα διατίθεντο σε πακέτα τσιγάρων που είχε κατασκευάσει η Altona - Bahrenfeld κοντά στο Αμβούργο.

Αυτό που ενώνει τα πλήθη τα οποία επευφημούν τον Φύρερ είναι, ανάλογα με τα άλμπουμ, οι στρατιωτικές παρελάσεις, καθώς και αυτές των οργανώσεων νεολαίας -όπως οι Hitlerjugend και το αντίστοιχο γυναικείο τους Bund Deutscher Mädel- τα συνέδρια του Εθνικοσοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος (NSDAP) που διεξάγονται στη Νυρεμβέργη... και αθλητικές εκδηλώσεις που διοργανώνονται προς τιμήν του κόμματος. Δύο άλμπουμ αφιερώθηκαν στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1936, ένα για τους χειμερινούς αγώνες του Γκάρμις - Παρτενκίρχεν, από τις 6 μέχρι τις 16 Φεβρουαρίου και το άλλο για τους θερινούς αγώνες του Βερολίνου, μεταξύ της 1ης και της 16ης Αυγούστου. Συχνά οι αγώνες αυτοί παρουσιάζονται ως παρένθεση, ένα ατύχημα στην όμορφη ιστορία του Ολυμπισμού. Αν όμως κάνουμε τον κόπο να διαβάσουμε τις πρώτες εκκλήσεις για μποϊκοτάζ, για τις οποίες υπάρχουν αποδεικτικά στοιχεία κατά την περίοδο της προετοιμασίας των αγώνων -οι οποίοι αρχικά προβλεπόταν να γίνουν στη Γερμανία το 1916-, διαπιστώνουμε ότι το ολυμπιακό κίνημα, όπως το είχε σχεδιάσει ο βαρόνος Ντε Κουμπερτέν, μπορούσε να προσαρμοστεί απόλυτα στη χειραγώγηση που το χιτλερικό καθεστώς είχε ως στόχο.4 Το τελευταίο, την απομόνωση του οποίου είχε σπάσει η Διεθνής Ολυμπιακή Επιτροπή (ΔΟΕ), σε τελική ανάλυση χρησιμοποίησε μια ιδεολογία «με το κλειδί στο χέρι», που εξυπηρετούσε την πολιτική του.

Η ιστορία του Τζέσι Όουενς, του μαύρου αθλητή που κέρδισε τέσσερα χρυσά μετάλλια, είναι πασίγνωστη, όμως το συλλεκτικό αυτοκόλλητο των Ολυμπιακών Αγώνων δεν ήταν η πιο διάσημη από τις φωτογραφίες του σπρίντερ. Ο αθλητής παρουσιάζεται με τα παρακάτω λόγια στις επιτυχίες των Ηνωμένων Πολιτειών: «Αυτός ο νέγρος ήταν ο πιο δημοφιλής άνθρωπος της εβδομάδας του στίβου. Οι επιδόσεις του επιτεύχθηκαν χάρη σε μια ικανότητα μυϊκής συσπείρωσης που πιθανότατα δεν παρατηρείται σε αυτό τον βαθμό σε κανέναν άλλον άνθρωπο. Ο ρυθμός των καλύτερων σπρίντερ του κόσμου μοιάζει σχεδόν αργός σε σχέση με τον διασκελισμό του Όουενς. Οι επιδόσεις του στο άλμα εις μήκος είναι δυνατές χάρη στην τρομακτική του ταχύτητα». Με δυο λόγια, έχουμε να κάνουμε με έναν «νέγρο», που οριακά ανήκει στο ανθρώπινο είδος και του οποίου οι επιδόσεις είναι σχεδόν τερατώδεις. Σε μια άλλη φωτογραφία, την πρώτη όπου τον βλέπουμε να κερδίζει, τον διακρίνουμε λίγο πριν από τη γραμμή του τερματισμού, μπροστά από τον συμπατριώτη του Ραλφ Μέτκαλφ, που τερμάτιζε με χρόνο ένα δέκατο του δευτερολέπτου παραπάνω.

Αντιθέτως, το αυτοκόλλητο που αφιερώνεται στη σφυροβολία εκθειάζει τη δύναμη των αθλητών που είναι στην υπηρεσία του ναζισμού. Το κείμενο εξηγεί πώς ο σφυροβόλος Έρβιν Μπλασκ, κατά τη δεύτερη προσπάθειά του, αισθάνθηκε «να αντλεί τις τελευταίες του δυνάμεις» τη στιγμή που ο Φύρερ μπήκε στο προσωπικό του θεωρείο, πράγμα που του επέτρεψε να βγει πρώτος στην προκριματική σειρά. Αυτός όμως τον οποίο βλέπουμε στο αυτοκόλλητο είναι ο συμπατριώτης του Καρλ Χάιν, που συνέτριψε το ολυμπιακό ρεκόρ με μια βολή στα 56,49 μέτρα, ενώ ο Μπλασκ αρκέστηκε στο αργυρό μετάλλιο. Η επίδοση του Χάιν βγαίνει στην κυριολεξία από το κάδρο. Οι σχεδιαστές του άλμπουμ αποφάσισαν να βγάλουν τη σφύρα από τη φωτογραφία και να τη σχεδιάσουν στο κείμενο που περιέγραφε το κατόρθωμά του. Το κορμί του αθλητή μοιάζει να αιωρείται, αν και, παρατηρώντας το, διαπιστώνει κανείς πως είναι η αδράνεια της κυκλικής κίνησης που του επιτρέπει να παραμένει σε ισορροπία. Στο κέντρο της εικόνας, στο μπλουζάκι του αθλητή, φαίνεται καθαρά ο αγκυλωτός σταυρός πάνω στον αυτοκρατορικό αετό. Η ΔΟΕ, τόσο άτεγκτη στην επιβολή των κανονισμών της, είχε όχι μόνο επιτρέψει να την εξαπατήσουν σχετικά με την ανοχή της παρουσίας Εβραίων αθλητών στη γερμανική ομάδα, αλλά είχε επίσης επιτρέψει να υπάρχουν τα εμβλήματα των ναζί στις φανέλες των αθλητών.

Λίγες σελίδες μετά, το άλμπουμ αποτίει φόρο τιμής στο ποδόσφαιρο - είναι το άθλημα που, σύμφωνα με το εισαγωγικό κείμενο, «διασφαλίζει την οικονομική επιτυχία των Ολυμπιακών Αγώνων». Ένα αυτοκόλλητο απεικονίζει την ομάδα της Ιταλίας κατά τη νίκη της στον τελικό εναντίον της Αυστρίας, στις 15 Αυγούστου 1936. Στην εικόνα διαφαίνεται μια αταξία. Τα βλέμματα είναι στραμμένα σε πολλές κατευθύνσεις, ενώ οι ποδοσφαιριστές επιδίδονται σε διαφορετικής μορφής χαιρετισμούς. Οφείλουμε να διευκρινίσουμε ότι από τους Ολυμπιακούς Αγώνες της Αμβέρσας, το 1920, ο ολυμπιακός χαιρετισμός, που γίνονταν με δεξί χέρι λυγισμένο και έπειτα ίσιο στο πλάι, ήταν μέρος του τελετουργικού. Εύκολα μπερδευόταν με τον ναζιστικό χαιρετισμό, που είχε αντληθεί από τις ίδιες αρχαίες πηγές. Κατά την τελετή έναρξης, πέντε ολυμπιακές αντιπροσωπείες παρέλασαν κάνοντας αυτόν τον «ολυμπιακό χαιρετισμό»: η Γερμανία φυσικά, η Αυστρία, η Ιταλία, η Βουλγαρία και η Γαλλία.

Οι εικόνες από τα άλμπουμ που διανεμήθηκαν μέσα σε πακέτα τσιγάρων είναι έργα διάφορων φωτογράφων. Μεταξύ τους βλέπουμε και την «Presse Illustrationen Hoffman, Berlin». Ο Χάινριχ Χόφμαν (1885-1957) ήταν ο προσωπικός φωτογράφος του Αδόλφου Χίτλερ. Αν εδώ αναφέρεται μεταξύ πολλών άλλων φωτογράφων, έμελλε να είναι αργότερα ο μοναδικός φωτογράφος διάφορων άλμπουμ, ιδίως εκείνου που γιορτάζει την «ένωση» (προσάρτηση) της Αυστρίας το 1938.

Το εν λόγω άλμπουμ τιτλοφορείται «Wie die Ostmark ihre Befreiung erlehte» («Πώς η Ανατολική Περιφέρεια έζησε την απελευθέρωσή της»), καθώς οι ναζί χρησιμοποιούσαν για την Αυστρία τον όρο «Ostmark».5 Μια σημείωση, που φέρει την ημερομηνία 1 Φεβρουαρίου 1940, επισημαίνει: «Τίποτε δεν εμποδίζει από μέρους του NSDAP την κυκλοφορία αυτού του έργου. Οι αναφορές θα σημειωθούν στην εθνικοσοσιαλιστική βιβλιογραφία». Για άλλη μια φορά οι σελίδες βρίθουν αγκυλωτών σταυρών. Σε ένα αυτοκόλλητο μιας «γιορτής της γυμναστικής», που έλαβε χώρα το 1938 στο Μπρεσλάου, πάνω από χίλιοι γυμναστές συμμετέχουν, σε άψογη παράταξη μπροστά στον Φύρερ. Σχηματίζονται τρεις συμμετρικές γραμμές, σαν μια απεικόνιση μαγνητικού πεδίου, με τον Χίτλερ, που απεικονίζεται με γυρισμένη την πλάτη, στο κέντρο του. Είναι η στρατιωτική πτυχή του μαζικού αθλητισμού, που τίθεται εδώ, σαφέστατα, στην υπηρεσία της ναζιστικής ιδεολογίας. Οι πιστοί είναι σε παράταξη όσο μπορεί να δει το μάτι, σαν στρατιώτες ενός στρατού απεριόριστης ισχύος.

Ακόμα και σήμερα βρίσκουμε πλήθος κοινών εκφράσεων μεταξύ του στρατού και του ανταγωνιστικού αθλητισμού. Η στρατιωτική ορολογία κυριαρχεί σε αθλήματα όπως το ποδόσφαιρο, όπου γίνεται διάκριση μεταξύ επιθετικών και αμυντικών παικτών, γίνονται αντεπιθέσεις και παρουσιάζονται οι σημαίες των χωρών υπό τους ήχους των εθνικών τους ύμνων. Εδώ και μερικά χρόνια κάποιοι παρατηρούν τα χείλια των παικτών για να διαπιστώσουν αν είναι καλοί πατριώτες -ποιοι, στην περίπτωση των Γάλλων, τραγουδούν τη "Μασσαλιώτιδα" με καρδιά.

Το άλμπουμ αυτοκόλλητων της Panini που κάνει θραύση αυτή την εποχή είναι αυτό του Euro 2016. Ο κυρίαρχος λόγος ισχυρίζεται ότι η διοργάνωση (όπως και οι Ολυμπιακοί Αγώνες του Ρίο τον Αύγουστο) προάγει τη φιλία μεταξύ των λαών. Κι ενώ το 1936 ο τίτλος μιας σελίδας αναφερόταν σε «μια γιορτή του αθλητισμού των λαών», το άλμπουμ της Panini του 2010 τόνιζε το «fair play». Το 1978, το άλμπουμ, αφιερωμένο στο Παγκόσμιο Κύπελλο που διεξαγόταν στην Αργεντινή, παρουσίαζε τα έξι στάδια, χωρίς φυσικά να επισημάνει πως, δυο βήματα από το στάδιο του Μπουένος Άιρες, η δικτατορία του στρατηγού Χόρχε Ραφαέλ Βιντέλα βασάνιζε κατά εκατοντάδες τους αντικαθεστωτικούς στην Ανώτατη Σχολή Μηχανικού των Ναυτικού.

Σε όλα τα άλμπουμ, του 1936, του 1978, του 2010 και του 2016 βρίσκουμε στοιχεία που είναι απαράλλαχτα: άνδρες με σκληρό βλέμμα, το πηγούνι υψωμένο, καδράρισμα στο στήθος, λατρεία του δυνατού σώματος. Οι αρχές δεν αλλάζουν: το ίδιο άλμπουμ διακινείται σε όλο τον κόσμο μεταφρασμένο σε όλες τις γλώσσες. Δοξάζονται η δύναμη και η επιδεξιότητα των ανδρών (οι γυναίκες είναι παντελώς απούσες), πράγμα που συνιστά «προσωπολατρεία»: τα αυτοκόλλητα του Κριστιάνο Ρονάλντο, της ομάδας της Πορτογαλίας, του Πωλ Πογκμπά (Γαλλία) ή του Ζλάταν Ιμπραίμοβιτς (Σουηδία) είναι περιζήτητα.

Στο άλμπουμ του 2016 δοξάζεται επίσης ο θρίαμβος του καπιταλισμού. Αν και διακινείται σε 120 χώρες, διαπιστώνεται μια ομογενοποίηση μέσω της αγγλικής γλώσσας, με δώδεκα επαναλήψεις σε διπλές σελίδες της επιγραφής «UEFA Euro 2016 Qualifying Campaign Starting XI» για να περιγράψουν την ομάδα των έντεκα ποδοσφαιριστών που χρησιμοποιήθηκαν στους προκριματικούς. Για πρώτη φορά, υπάρχουν επίσης αυτοκόλλητα του αποκλειστικού πελάτη, της Coca-Cola, που πρέπει να αναζητηθούν στο πίσω μέρος εκατόν σαράντα εκατομμυρίων φιαλών που έχουν βγει στην αγορά. Στα χρηματιστήρια των εικόνων, που έχουν καταστεί στα σχολεία αναγκαία στοιχεία της κοινωνικοποίησης, το αυτοκόλλητο του χορηγού ανταλλάσσεται με δέκα αυτοκόλλητα παικτών. Έτσι, ένα παιδί 10 ετών εμπεδώνει τον νόμο της προσφοράς και της ζήτησης - δεν υπάρχει συγκεκριμένη ηλικία για να μάθει κανείς τους κανόνες της αγοράς.

* Ο Jérôme Segal είναι επίκουρος καθηγητής στο πανεπιστήμιο Paris IV, ερευνητής Κοινωνικής Ιστορίας στο Institut Ludvwig Boltzman στη Βιέννη και συγγραφέας του βιβλίου «Le Zéro et le Un», δύο τόμοι, Editions Matériologiques, Παρίσι, 2011.

1 "L' Equipe", Boulogne - Billancourt, 23 Μαρτίου 2016.

2 Ο πρώτος είχε κατηγορηθεί τον Νοέμβριο του 2015 για συνενοχή σε απόπειρα εκβιασμού και συμμετοχή σε εγκληματική οργάνωση με θύμα συμπαίκτη του. O δεύτερος έβρισε μέλη της ομάδας του, εξαπολύοντας ομοφοβικές ύβρεις σε βάρος του προπονητή του.

3 Βλ. Erhard και Evamaria Ciolina, «Reklamebilder und Sammelalben», Battenberg Regenstauf (Βαυαρία), 1997.

4 Ο Ντανιέλ Μπερμόν, στο Pierre de Coubertin (Perrin, 2008), υπενθυμίζει ότι για την υποστήριξή του στους Ολυμπιακούς Αγώνες του Βερολίνου, ο Πιερ ντε Κουμπερτέν εισέπραξε 10.000 μάρκα «με προσωπική πρωτοβουλία του Χίτλερ». Βλ. επίσης «La machinerie olympique» στο Quel sport?, No 6-7, Alboussière, Ιούλιος 2008 και «Le sport c' est la guerre», «Manière de voir», No 30, Ιούλιος 1996.

5 (Σ.τ.Μ.) Με τον όρο «mark», «marche» στο γαλλικό κείμενο, ορίζονταν στην εποχή του Καρόλου του Μεγάλου οι απομακρυσμένες, όχι πλήρως ελεγχόμενες από την εξουσία και με κίνδυνο να καταληφθούν από γειτονικό κράτος περιφέρειες της Γερμανικής Αυτοκρατορίας.

Επιμέλεια: Γιάννης Χρυσοβέργης

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL