Του Δημήτρη Σεβαστάκη
Το πιθανότερο είναι ότι η επέτειος της 21η Απριλίου του 1967 δεν λέει και πολλά στους νέους, ενδεχομένως και στον «καθημερινό μέσο πολίτη». 10.000 κρατούμενοι στον Ιππόδρομο και στις περιφερειακές φυλακές της χώρας, μεταγωγή μεγάλου αριθμού εξ αυτών στη Γυάρο. Σε λίγους μήνες δεύτερη μεταγωγή τους στη Λέρο. Τα μαυρόασπρα ντοκιμαντέρ στην ΕΡΤ ή στο κανάλι της Βουλής δεν αρκούν για να υπενθυμίσουν. Απλώνεται μια συμπαγής σιωπή που τη διαρρηγνύουν μόνο οι ερευνητές της Ιστορίας κι αυτοί που μπλέκονται βιωματικά με τη χούντα.
Η μνήμη του λαού είναι αδύνατη. Μια αιτία είναι ότι οι υπερφορτωμένες σύγχρονες εικόνες και τα μέσα επικοινωνίας που τις παράγουν και αναπαράγουν, με την αληθοφάνεια και την ένταση, συνεργούν σε μια ιδιότυπη «απόκρυψη» των μαρτυριών των κρατουμένων. Τα εύθραυστα κίτρινα τετράδια σπιράλ, με μικρά σκίτσα και κείμενα, τα ξυλόγλυπτα με τις φιγούρες, τα χειροτεχνήματα με τα οποία οι κρατούμενοι άντεχαν τον χρόνο είναι αδύνατα ίχνη για το σύγχρονο μάτι. Κοιτάζω τα χειρόγραφα και τα μικρά έργα ξυλογλυπτικής του πατέρα μου που έφερε πίσω, ως αποσκευή, απ' την τετραετή εκτόπιση. Τα διηγήματα, το μυθιστόρημα «Σφαγείο», τα θεατρικά μονόπρακτα της σειράς «Πολιορκία». Ακόμα τις σημειώσεις απ' τα γερμανικά, τα ιταλικά και τα ρώσικα που έμαθε στη Γυάρο και στο Παρθένι Λέρου. Πώς θα πείσω τη κόρη μου για τη δύναμη των παλιών κειμένων όταν υπάρχει η κατακλυσμιαία ροή στο smartphone;
Ναι, οι σιωπηλοί ήρωες του αντιδικτατορικού αγώνα αποσιωπώνται. Η εποχή τους δεν ενείχε ακόμα την έκρηξη της επικοινωνίας έτσι δεν «εικονοποιήθηκαν». Αυτό άρχισε μετά το '70 στον τόπο μας και γι' αυτό η εξέγερση του Πολυτεχνείου -γεγονός αστικού χώρου και πολυκινηματογραφημένο- έχει αφήσει πιο ισχυρό ιστορικό αποτύπωμα σε σχέση με τα στρατόπεδα της Λέρου.
Αλλά είναι μόνο η πολιτιστική επανάσταση των νέων μέσων που αποκρύβει τις ελάχιστες μαρτυρίες της εποχής των εξόριστων; Όχι. Η συλλογική αυτοσυντριβή δεν επιτρέπει μεγάλα αποθέματα ιστορικής περιέργειας. Η Ιστορία χρειάζεται ένα απόθεμα, μια απορία, ένα περίσσευμα που θα οργανώσει το καίριο ερώτημα. Το ιστορικό ερώτημα είναι εαυτικό και εθιμικό, οργανώνεται όμως με επιστημονικούς όρους. Σήμερα εμείς απλώς χρειαζόμαστε την αναφορά στο παρελθόν μόνο για να δημιουργήσουμε άλλοθι για τη δική μας διάψευση κι όχι για να διδαχτούμε και να ενσωματώσουμε δυναμικά στη ζωή μας το ιστορικό παράδειγμα.
Αυτή η ρηχή, αλλά αναγκαία χρησιμοθηρία φαίνεται ότι διαλύει την επαφή με το φαινόμενο της κατάλυσης της Δημοκρατίας και της τιμωρίας των εξόριστων. Αλλά και κάτι άλλο. Κατά την περίοδο του πραγματισμού και της βίαιης προσαρμογής στο νεοφιλελεύθερο σύμπαν, πώς είναι δυνατόν ν' αποτελέσουν υπόδειγμα, οι σκληροί, οι «απροσάρμοστοι», οι αντιστασιακοί, οι αναχωρητές και να λειτουργήσουν εγερτικά για τις σύγχρονες συνειδήσεις; Πώς μπορεί να διδαχτεί ο σύγχρονος πολίτης τη διδασκαλία του «κουζουλού» που αναχώρησε για τέσσερα χρόνια απ' την κανονική παραγωγική ζωή; Ο Βαγγέλης Γιαννόπουλος, η πιο καλτ και επικοινωνιακή φιγούρα του ανθηρού ΠΑΣΟΚ, την περίοδο που πλακώνονταν με συνδικαλιστές της Αριστεράς αλλά και δικούς του, την περίοδο του εφαρμόσιμου λαϊκού κράτους, πήγαινε στις εκδηλώσεις για τις επετείους της Εθνικής Αντίστασης. Ο πραγματωμένος αστικός, ηδονοθηρικός εκσυγχρονισμός μπορούσε άνετα να βρίσκει τα άλλοθί του. Σήμερα είναι αλλιώς. Πέρα απ' τη διδαχή και τη μνήμη, υπάρχει η πίκρα. Υπάρχει η πυκνή, δασωμένη πίκρα. Αλλά στο πέραν της πίκρας πρέπει να ανασυσταθεί το πείσμα. Είναι ο μόνος δρόμος για να συναντηθεί κανείς με τους εξόριστους και να εσωτερικεύσει με αυτοκριτική γενναιότητα την επέτειο.
