ΤΟΥ ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΥ ΚΑΛΑΒΑΣΗ*
Έχει ασφαλώς μεγάλη διαφορά να διευθύνεις την ευρωπαϊκή ένωση από το να διευθύνεις μια σχολική μονάδα. Έχει και ομοιότητες. Θα πρέπει να λάβεις υπόψη την ιστορικότητα των προσώπων και των λαών, τη διαθεσιμότητα για συνεργασία και τις προσδοκίες από τους άλλους. Να διακρίνεις έγκαιρα τις αμοιβαίες συμπάθειες και τις αντιζηλίες, που, είτε είναι προβλέψιμες κι ερμηνεύονται εύκολα είτε φαίνονται ξαφνικές κι ανεξήγητες, αλλάζουν τη δυναμική του συνόλου. Να διαισθάνεσαι τις άτυπες συμμαχίες και αντιμαχίες, που συχνά εξυπηρετούν κοινά συμφέροντα αντιθετικών ιδεολογικών αναφορών, γι' αυτό παραμένουν άρρητες και σκοτεινές.
Να είσαι καρτερικός, κι αν έχεις κάποια ποιητική κλίση είναι πιο εύκολο, στο φαινόμενο της προδοσίας. Έχει πολλούς τρόπους να εξηγηθεί εκ των υστέρων, αλλά κανέναν να εξοριστεί από τη ροή της ανθρώπινης ιστορίας. Θα πρέπει ασφαλώς να έχεις σχεδιάσει ένα καλό διοικητικό οργανόγραμμα, με καταμερισμό ρόλων, αρμοδιοτήτων και ωραρίων, καθώς κι ένα σύστημα ελέγχου με ιεραρχήσεις και δεοντολογίες, με δικλίδες ασφαλείας και προβλέψεις για τα παραπτώματα.
Κι αν φροντίσεις για όλα αυτά, θα πρέπει να γνωρίζεις πως πάντα θα προκύπτει δυσαρέσκεια και θα νιώθεις ενοχή. Όχι τόσο για τους στόχους και τις πράξεις, όσο για την επιλογή της χρονικής στιγμής, για τη χρονική διάταξη των επιλογών σου. Επειδή άργησες να διαγνώσεις το επείγον κάποιου μέτρου ή κάποιας προφύλαξης που έπρεπε να πάρεις, πριν να είναι αργά. Πώς όμως να προσδιορίσεις τα σύνορα ανάμεσα στο πριν και στο αργά;
***
Η διεύθυνση ενός οργανισμού συνδέεται με τη διεύθυνση των χρονικών συνόρων της δράσης του. Το αίσθημα της δυσαρέσκειας και της ενοχής έρχεται εκ των υστέρων για να ανακατώσει όλο το σχέδιο, ενώ ενίοτε αλλάζει κι εσένα που σχεδίασες. Τον τρόπο που βλέπεις τα πρόσωπα του κύκλου σου, τη διαχείριση της απόστασης ανάμεσα στην εμπιστοσύνη και τις διοικητικές ικανότητες. Θέλεις ταυτόχρονα να επισπεύσεις και να δράσεις αναδρομικά. Εκεί ελλοχεύουν οι ψευδαισθήσεις της παντοδυναμίας, η μεταβίβαση της ενοχής και το στερεότυπο του αμοιβαίου στιγματισμού.
Τα χρονικά σύνορα δεν μπορείς να τα περάσεις πιο γρήγορα από την ιστορία, ούτε μπορείς να αντιστρέψεις τον χρόνο. Πρέπει να μεταβείς από την αναδρομικότητα στον αναστοχασμό. Τον χώρο των αλληλεπιδράσεων ανάμεσα στην εμπειρία, την απορία και τη θεωρία. Να διευρύνεις τα σύνορα της χρονικής αντίληψης, να κινηθείς με μεγαλύτερη άνεση ανάμεσα στο νωρίς και στο αργά, ανάμεσα στη δράση και τις πολλαπλές αναδράσεις της.
Η χρονική διεύρυνση είναι πάντα και χωρική. Για να αναστοχαστείς ως ενιαίο φαινόμενο τη δράση και τις αναδράσεις της, θα πρέπει να έχεις δομήσει όχι μόνο την εσωτερική διεύθυνση αλλά και την εξωτερική. Να συμπεριλάβεις στον σχεδιασμό τη δόμηση των σχέσεων ανάμεσα στον οργανισμό και το περιβάλλον του, από όπου πηγάζουν οι αναδράσεις των εσωτερικών μας δράσεων.
Εμπλουτίζουμε επί χρόνια την εσωτερική πολυπλοκότητα και φτωχαίνουμε την εξωτερική, λες και δεν μας επηρεάζει ή ενδεχομένως νιώθουμε αδύναμοι να αλληλεπιδράσουμε με την άλλη πλευρά των αντιληπτικών συνόρων μας. Εκεί εντούτοις, μέσα στο αποσιωπημένο έξω, στα πορώδη και διαπερατά σύνορα της δομής του, σχηματίζεται η διαδοχή του χρόνου, υφαίνεται το απρόβλεπτο των εσωτερικών μας εξελίξεων.
Έχει ασφαλώς μεγάλη διαφορά να διευρύνεις τον χώρο και τον χρόνο της ευρωπαϊκής ένωσης από το να διευρύνεις μια σχολική μονάδα. Έχει και ομοιότητες. Πιο ορατές είναι οι αρνητικές ομοιότητες, όπως η αυταπάτη να μετακινείς στην εσωτερική διαχείριση ενός συστήματος τα ζητήματα των σχέσεων με το περιβάλλον του. Φορτώνουν τη ζωή του σχολείου, όταν εκπαιδευτικοποιούν με στρεβλό τρόπο τα ζητήματα των σχέσεων της σχολικής μονάδας με την κοινωνία και την οικογένεια. Τη βία, τον ρατσισμό, τη ματαίωση, την αναξιοκρατία. Αυξάνουν την εσωτερική δυσλειτουργία της ευρωπαϊκής ένωσης, όταν ευρωπαϊκοποιούν στρεβλά την προσφυγική κρίση, τις στρατιωτικές επεμβάσεις, την περιθωριοποίηση του αραβικού και ισλαμικού κόσμου.
Η καλλιέργεια ικανοτήτων διεύθυνσης και διεύρυνσης των χωρο-χρονικών συνόρων θα μπορούσε να είναι μια λύση, ένα πλεόνασμα νοημοσύνης σε πείσμα των σφιχτών καιρών της κρίσης. Αξιοποιώντας την εμπειρία και τα τυπικά προσόντα των στελεχών, μακριά από γραφειοκρατικά προσοντολόγια, καθηκοντολόγια και αμφίβολες μοριοδοτήσεις.
* Ο Φραγκίσκος Καλαβάσης είναι καθηγητής στο Πανεπιστημίου Αιγαίου
