ΤΗΣ ΧΡΙΣΤIΝΑΣ ΑΛΕΞΟΠΟYΛΟΥ*
Ενώ θρηνούμε σε διάφορα μέρη του κόσμου νεκρούς τρομοκρατικών επιθέσεων, παντού σκληραίνουν οι συνθήκες υποδοχής των ξένων και πληθαίνουν οι πρακτικές στιγματοποίησης των προσφύγων. Οι χώρες της Ευρώπης και συχνά μάλιστα του πρώην Ανατολικού μπλοκ υψώνουν τείχη για να κρατήσουν μακριά αυτούς τους ξένους που η τωρινή τους κατάσταση μάλλον θυμίζει επικίνδυνα την πρόσφατη ακόμα δική τους ανημπόρια. Ίσως γιατί ο ξένος στο πέρασμά του έρχεται να ενσαρκώσει εικόνες εξωτερικού αλλά και εσωτερικού εχθρού, δοκιμάζοντας τα όρια, τις δομές και τον τρόπο λειτουργίας ενός συστήματος. Μας φέρνει αντιμέτωπους με ό,τι εύθραυστο έχει η ιστορία μας.
Αλλού πάλι, δυτικές χώρες, πρώην αποικιακές αυτοκρατορίες, δίνουν την εντύπωση ότι χρειάζονται τους ξένους, είτε στα σύνορά τους να εκλιπαρούν για άσυλο και εργασία είτε περιθωριοποιημένους σε φτωχά περιφερειακά προάστια, σχεδόν σε μια εγελιανή διαλεκτική αφέντη και σκλάβου, όπου η εξουσία του πρώτου στηρίζεται στην αναγνώριση του δεύτερου. Όπως το δηλώνει ο καβαφικός στίχος άλλωστε, η απουσία των βαρβάρων αποκαλύπτει ότι «οι άνθρωποι αυτοί ήσαν μια κάποια λύσις».
Η επίφοβη παρουσία του ξένου έρχεται να νομιμοποιήσει αυθαίρετες πρακτικές και καθεστώτα έκτακτης ανάγκης. Ο άλλος, στην ετερότητά του, μπορεί να γίνει αντικείμενο προβολών εικόνων καταστροφικότητας, να χάσει την υποκειμενική του πολυπλοκότητα και να ταυτιστεί αποκλειστικά με μια απειλή σε μια διαδικασία δαιμονοποίησης όπου καταλήγουμε στο να μην αναγνωρίζουμε το δικό μας μίσος, θεωρώντας τον άλλον αποκλειστικό του φορέα.
Η επικαιρότητα στην Ευρώπη μού θυμίζει το ποίημα του Ρίτσου "Ὅταν ἔρχεται ὁ Ξένος":
«Τὴν ὥρα ποὺ μέναμε κλεισμένοι στὴ μεγάλη κάμαρα μὲ τοὺς σκεπασμένους καθρέφτες / ἦρθε Ἐκεῖνος, ἀκάλεστος, ξένος - τί ζητοῦσε; / Ἐμεῖς δέ θέλαμε νὰ δοῦμε, ν' ἀκούσουμε, νὰ τὸν ἀναγνωρίσουμε. / Τὸ σκονισμένο του ροῦχο ἐλεητικό - δέ ζητούσαμε ἐμεῖς εὐσπλαχνία, / τὰ λυωμένα παπούτσια του ἀπαιτοῦσαν συμπάθεια - δέν εἴχαμε ἐμεῖς νὰ δώσουμε τίποτα -, / ξένος, ἀκάλεστος, ἀμέτοχος στὴ λύπη μας, / ἦρθε νὰ λυπηθῇ ἐμᾶς. [...] Τί ἤθελε;.. / Κι ἄν ἔχουμε, δέ θέλουμε νὰ δώσουμε τίποτα. [...] Νὰ φύγῃ, εἴπαμε. / Ξένος, ἀκάλεστος, ὕπουλος, / ὑποκρινόταν τὸ φτωχό γιὰ νὰ πιστέψουμε στὸν πλοῦτο μας, / νὰ μή μᾶς ταπεινώσῃ, νὰ μᾶς δωροδοκήσῃ μὲ τὴν ὀρφάνειά του, / μὲ τὴν ἀχάμνια του (ἔδειχνε κιόλας τὰ γυμνά πλευρά του, τὸ φαρδύ του στέρνο), / γιὰ ν' ἀποσπάσῃ ἀπό μᾶς ἕνα χαμόγελο πάλι, μιὰ νέα μαρτυρία ζωῆς∙ / κουδούνιζε πάνω μας τὸ βλέμμα του σάν παιδική κουδουνίστρα, / νὰ συγκεντρώσῃ τὴν προσοχή μας σ' ἕνα ἀλλοῦ».
Το ποίημα αυτό του ποιητή της εξορίας εμπεριέχει στο τέλος του μια πρόταση συμφιλίωσης με τον θάνατο, την απώλεια και την ετερότητα σε μας και στον άλλον. Μια λύση για τους νεκρούς και τους ζωντανούς, γι' αυτούς που χάσαμε και για τα όσα μας άφησαν:
«-Ὅλα δικά μας - εἶπε ὁ Ξένος - ὅλα τοῦ κόσμου τούτου! / Καὶ τοὺς νεκρούς μας τοὺς κουβαλᾶμε μέσα μας, / χωρίς ὁ χῶρος νὰ στενεύῃ, χωρίς νὰ βαραίνουμε∙ / συνεχίζουμε τὴ ζωὴ τοὺς ἀπ' τὶς βαθειές στοές καὶ τὶς ἔρημες ρίζες, / τὴ δική τους ζωή, τὴ δική μας ἀκέρια μὲς στὸν ἥλιο. Τότε ἀκριβῶς εἶναι ποὺ γίνεται / μιὰ μεγάλη ἡσυχία, μιὰ μεγάλη διαφάνεια∙ / διακρίνονται πέρα τὰ γαλανά νησιά καὶ τὰ νησίδια ποὺ ποτέ ὣς τότε δέ φάνηκαν, / κι ἀκούγεται εὐδιάκριτα ἡ χορωδία τῶν μικρῶν κοριτσιῶν ἀπ' τὴν ἀντίπερα ὄχθη / - τῶν μικρῶν κοριτσιῶν ποὺ φύγανε νωρίς, ἀφήνοντας / μισοτελειωμένη τὴν πρώτη τους συνομιλία μὲ μιὰ μαργαρίτα...»
Ένα ρέκβιεμ για όσους δεν έφτασαν στα γαλανά νησιά αφήνοντας την αντίπερα όχθη και για μας που τους θρηνούμε και που ελπίζουμε στη συνέχεια της ζωής.
* Η Χριστίνα Αλεξοπούλου είναι ψυχολόγος και διδάκτωρ Ιστορίας, εργάζεται στο πανεπιστήμιο της ΙΝΑΛΚΟ (Παρίσι)
