Του Αντρέα Δάνου*
Ο πόλεμος των ιδεών είναι στις μέρες μας ιδιαίτερα σημαντικός, αλλά υστερούμε σ' αυτόν. Κατά τη γνώμη μου, η μεγαλύτερη επιτυχία της νεοφιλελεύθερης 35ετίας υπήρξε η επικράτηση του δόγματος της «ελεύθερης αγοράς» στις συνειδήσεις των -νέων κυρίως- ανθρώπων. Ελεύθερη αγορά - κρατισμός, σημειώσατε 1.
Νίκη και μάλιστα νίκη - περίπατος, νίκη σχεδόν χωρίς αντίπαλο. Άνθρωποι καλής πίστης, άνθρωποι που απέχουν πολύ από το να υπηρετούν συμφέροντα οικονομικών ή πολιτικών ολιγαρχιών, πείστηκαν από την προπαγάνδα κατά του σοσιαλιστικού / κρατικιστικού οικονομικού πρότυπου η οποία εκμεταλλεύτηκε επιτυχώς τις -υπαρκτές και μη- αποτυχίες του «υπαρκτού σοσιαλισμού».
Kαθόλου περίεργο λοιπόν που, σε πρόσφατη δημοσκόπηση της εταιρείας Marc για τον Alpha, 49,4% των πολιτών τάχθηκαν υπέρ των ιδιωτικοποιήσεων και μόνο 42,8% κατά [κι αυτό μόνο για τις σημαντικές και κερδοφόρες επιχειρήσεις όπως ο ΟΠΑΠ, η ΔΕΠΑ κ.λπ., ("Εφ.Συν." 15.5.13)]1. Πρόθυμα λοιπόν αγνοούν ή παραβλέπουν τα υπέρ του. (Γιατί ασφαλώς έχει και τα καλά του το κρατικιστικό μοντέλο, τα οποία ομολογούν όλοι όσοι έχουν ζήσει στις χώρες του πρώην «σοσιαλιστικού» μπλοκ: μηδενική ανεργία, υγεία - παιδεία δωρεάν για όλους κ.λπ.. Ωστόσο, η κύρια πλευρά είναι αρνητική.
Το πρόβλημα λοιπόν που αντιμετωπίζει η Αριστερά -και πρέπει επειγόντως να λύσει- είναι η σχέση της με τον κρατισμό. Να απαντήσει δηλαδή καθαρά στο ερώτημα: Ο σοσιαλισμός που επαγγέλλεται -ή όπως αλλιώς ονομάζει το καθεστώς της κοινωνικής δικαιοσύνης- ταυτίζεται με τον κρατισμό, ναι ή όχι; Και αν η απάντηση είναι, όπως ελπίζω, όχι, τότε τι είναι αυτό που θα τον αντικαταστήσει;
Όταν ο Μαρξ έλεγε ότι ο νέος κόσμος θα είναι έργο των ανεξάρτητων συνεταιρισμένων παραγωγών, δεν νομίζω ότι είχε στον νου του κάποιο κρατικιστικό μοντέλο οργάνωσης της οικονομίας και της κοινωνίας. Και η αλήθεια είναι ότι τόσο η νικηφόρα μπολσεβίκικη όσο και η κινέζικη επανάσταση έδωσαν πολύ μεγάλη σημασία στο συνεταιριστικό κίνημα. Δυστυχώς για πολύ λίγο. Πολύ γρήγορα το υπέταξαν στην πολιτική ολιγαρχία, δηλαδή το υπονόμευσαν μέχρι θανάτου, αφού προφανώς η αυτονομία είναι θεμελιώδης, είναι το οξυγόνο, είναι η εκ των ων ουκ άνευ προϋπόθεση για ένα γνήσιο συνεταιριστικό κίνημα. Για τον απλό λόγο ότι απελευθερώνει τις δημιουργικές δυνάμεις των παραγωγών τη στιγμή που ο εκ των άνω έλεγχος, δηλαδή ο κρατικός / κομματικός έλεγχος, τις πνίγει. Επομένως, η αυτονομία έχει τόσο μια ιδεολογική - πολιτική σημασία όσο και οικονομική. Στα χρόνια της ΕΣΣΔ, π.χ., η παραγωγή στα κηπάκια των σπιτιών ήταν αναλογικά πολύ μεγαλύτερη από την παραγωγή των κρατικά ελεγχόμενων συνεταιρισμών (κολχόζ και σοβχόζ)! Πολύ απλά: στα ιδιωτικά κηπάκια υπήρχε ένα σαφές και αναμφισβήτητο κίνητρο -αυτό του ατομικού / οικογενειακού οφέλους-, ενώ στους ψευδοσυνεταιρισμούς το κίνητρο ήταν από ασαφές έως ανύπαρκτο!
Φυσικά, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν θα έπρεπε να υπάρχει και κάποια συντονιστική εκ των άνω παρέμβαση αλλά, δυστυχώς, η απολύτως πραγματική ανάγκη του συντονισμού μπορεί να γίνει πρόσχημα για τον απ' τα πάνω καταστροφικό / αλλοτριωτικό έλεγχο από την κρατική γραφειοκρατία. Και τέτοιος έλεγχος επιβλήθηκε σχεδόν αμέσως μετά την επανάσταση με την τοποθέτηση κομμουνιστικών φραξιών μέσα σ' όλους τους επαναστατικούς θεσμούς, συμπεριλαμβανομένων των σοβιέτ. Αυτό στην ουσία υπήρξε η αρχή του τέλους. Να λοιπόν ακόμη ένα πρόβλημα, μια αντίφαση που πρέπει δημιουργικά να λύσει μια αριστερή διακυβέρνηση.
Το πρόβλημα ωστόσο των δημιουργικών / παραγωγικών κινήτρων είναι τόσο δύσκολο όσο και καίριο και τελικά ανάγεται στο ζήτημα της ιδιοκτησίας, όπως το έθεσε ο Μαρξ ήδη από την εποχή του κομμουνιστικού μανιφέστου, αλλά και στην άλλη όψη του ζητήματος που είναι η αλλοτρίωση (η αποξένωση) του παραγωγού από το προϊόν της δουλειάς του.
Το κίνητρο της Αριστεράς
Η αντικατάσταση του αποδοτικότατου όσο και καταστροφικού κινήτρου του καπιταλιστικού κέρδους από άλλα, μη υλικά, κίνητρα -ο Μάο, π.χ., μιλούσε για πολιτικό κίνητρο- είναι τόσο μεγάλη όσο και σημαντική συζήτηση. Αλλά πρέπει να αρχίσει τουλάχιστον να μας απασχολεί σοβαρά, γιατί όχι μόνο δεν έχει λυθεί, αλλά -εξ όσων γνωρίζω από τα λιγοστά διαβάσματά μου- δεν έχει καν τεθεί έστω σε ένα θεωρητικό επίπεδο, αφού πρακτικά, δηλαδή πολιτικά, σίγουρα δεν έχει ποτέ τεθεί.
Ποιο λοιπόν είναι το κίνητρο που προτείνει η Αριστερά; Τι βάζει στη θέση του ιδιωτικού κέρδους; Το πολιτικό κίνητρο (στην υπηρεσία, εννοείται, μιας φιλολαϊκής πολιτικής) ή το πάθος για κοινωνική δικαιοσύνη ή την πίστη ότι το εμείς είναι ανώτερο από το εγώ (ή μάλλον ότι το εγώ υπηρετείται καλύτερα και πιο βιώσιμα μέσα από το εμείς) κ.λπ.; Ωστόσο, όλα αυτά θυμίζουν τη λαϊκή παροιμία «κάθε θαύμα τριήμερο και το μεγάλο τέσσερις». Όταν υπάρχει αυτό το περιζήτητο εμείς, γίνονται πράγματι «θαύματα», όπως το θαύμα της Επανάστασης του '21, του πολέμου του '40 στην Αλβανία, της αντίστασης στη ναζιστική κατοχή και της «λαοκρατίας» κ.λπ. Κρατάνε όμως πολύ λίγο.
Ακόμα και το «θαύμα» που πρότεινε ο Μάο δεν κράτησε πάνω από «τρεις μέρες» και γρήγορα η Κίνα έμαθε «να περπατάει από τα βραχάκια», έχοντας καταντήσει ίσως το πιο στυγνά εκμεταλλευτικό και άγρια καταπιεστικό καθεστώς στον πλανήτη σήμερα (η προσπάθεια του ευφυούς Μάο να αποτρέψει τον εκφυλισμό μέσω της «Πολιτιστικής Επανάστασης» απέτυχε οικτρά). Παρόμοια πράγματα συνέβησαν στη Σοβιετική Ένωση, στις Λαϊκές Δημοκρατίες -που ήταν μάλιστα και ετερόφωτες- ακόμα και στην Κούβα κ.λπ. Σε όλες τις περιπτώσεις, ο «νέος κόσμος» εκφυλίστηκε σε μια θλιβερή γραφειοκρατία, στην άρνηση δηλαδή του ηρωικού χαρακτήρα των πρώτων μετεπαναστατικών χρόνων, σε μια άθλια καρικατούρα του ονείρου των «κολασμένων της γης» για έναν άλλο κόσμο.
Γιατί όμως αυτά τα «θαύματα» κρατάνε λίγο;
* Μήπως πρόκειται για τις «δυσκολίες των πεδιάδων», όπως θα έλεγε ο Μπρεχτ;
* Μήπως φταίει η απουσία ανάδρασης, δηλαδή ανατροφοδότησης των ηγεσιών από την καθημερινή επαφή με τον κόσμο, γεγονός που εκτρέφει τη γραφειοκρατία μαζί με όλα τα συμπαρομαρτούντα, όπως αδιαφορία, ευθυνοφοβία, απουσία δημιουργικότητας και φαντασίας, τυπολατρία κ.λπ.; Και μήπως αυτή η απουσία επαφής με τους "από κάτω" είναι προϊόν έλλειψης εμπιστοσύνης; [Πώς όμως τότε να λειτουργήσει η διαδικασία που οι σοφοί (ώρες - ώρες) Αγγλοσάξονες ονομάζουν trial and error (δοκιμή και λάθος) και δεν είναι παρά η εφαρμογή τής διαλεκτικής στην πράξη;].
* Μήπως φταίει η καθημερινή, αδυσώπητη επιρροή του παλιού κόσμου και του ιδεολογικού του οπλοστασίου υπέρ του «εγώ» και κατά του «εμείς», έστω κι αν αυτό ποτέ δεν ομολογείται ανοιχτά;
* Μήπως πολύ απλά φταίει η φθορά του χρόνου που κάνει τα πάντα να γερνάνε, ακόμα και τους επαναστατικούς ενθουσιασμούς; Μήπως, μ' άλλα λόγια, τον πρώτο καιρό οι αντιστάσεις μας είναι φρέσκες και δυνατές, αλλά μετά μοιραία κουραζόμαστε;
Απαντήσεις σ' αυτά τα ερωτήματα και άλλα που πιθανότατα έχω παραλείψει πρέπει να δώσουμε από κοινού. Οπωσδήποτε επείγει να ανοίξει αυτή η συζήτηση, αλλά οι απαντήσεις θα δοθούν και μέσα από την καθημερινή μας εμπειρία.
Συλλογική ιδιοκτησία
Aν πάντως θέλετε τη δική μου -προσωρινή- απόπειρα απάντησης στο ερώτημα για το κίνητρο, νομίζω πως δεν πρέπει για κανένα λόγο να παρακάμψουμε το ζήτημα της ιδιοκτησίας που σοφά θεωρούσε θεμελιώδες ο Μαρξ. Μόνο που στη θέση της ατομικής ιδιοκτησίας θα πρέπει να μπει η συλλογική ιδιοκτησία, δηλαδή ένα ευρύτατο δίκτυο συνεταιρισμών που θα παράγει και θα διανέμει δίκαια όλα τα αγαθά και τις υπηρεσίες στους συνεταιρισμένους παραγωγούς και καταναλωτές, έχοντας φυσικά καταργήσει κάθε «εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο». Αλλά τι γίνεται αν το κίνητρο του ιδιωτικού κέρδους μεταφερθεί από το ατομικό σ' αυτό το συλλογικό -μικρής- κλίμακας επίπεδο και προκύψουν οι αντίστοιχοι ανταγωνισμοί;
Πρέπει να βρεθούν τεχνικές για να αποφευχθεί αυτός ο κίνδυνος, ομοσπονδιακές δομές2 διαφόρων επιπέδων και αντίστοιχη ενίσχυση του «εμείς» των επιπέδων αυτών που μπορεί να φθάνει σε πανανθρώπινο ή και πλανητικό επίπεδο.
Ωστόσο, ο κυριότερος ρόλος της ομοσπονδιακής αυτής οργάνωσης θα είναι η αποτροπή του σχηματισμού νέων ολιγαρχιών με συμφέροντα ξεχωριστά από εκείνα της κοινωνίας.
* Ο Ανδρέας Δάνος είναι αρχιτέκτονας, μέλος του κοινωνικού συνεταιρισμού "Βλαστός"
1 Το κείμενο αυτό ήταν ξεχασμένο στο ηλεκτρονικό αρχείο μου επί δυόμισι χρόνια. Επομένως, η ως άνω δημοσκόπηση δεν είναι πρόσφατη. Δεν πιστεύω όμως πως υπάρχει κάποια ουσιώδης αλλαγή από τότε στο ζήτημα αυτό. Αν εξαιρέσουμε το θαυμαστό κίνημα κατά της ιδιωτικοποίησης του νερού στη Θεσσαλονίκη, οι ιδιωτικοποιήσεις προχωράνε σχεδόν απρόσκοπτα, με μόνους να αντιστέκονται τους άμεσα θιγόμενους εργαζομένους...
2 Εδώ πολλά μπορεί να διδαχτεί κανείς από την εμπειρία του εγχειρήματος των Ζαπατίστας, που είναι μια σοφή σύνθεση άμεσης και αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας.
