Του Γκουστάβο Ζαγκρεμπέλσκι
Η ιδεατή συζήτηση μεταξύ τριών μεγάλων προσωπικοτήτων με διαφορετικές θεωρήσεις: Μπόμπιο, Ινγκράο, Ζαγκρεμπέλσκι «Σημασία δεν έχουν μόνο οι κανόνες του παιχνιδιού, αλλά και το 'περιεχόμενο'. Ο φορμαλισμός που υπήρξε το αντικείμενο μελέτης του Μπόμπιο πρέπει να συνδυασθεί με τον πραγματισμό». (Εφημερίδα "La Repubblica", 29/9/2015)
«Η ψήφος από μόνη της δεν επαρκεί». Σε αυτή τη συμπυκνωμένη φράση του Πιέτρο Ινγκράο εμπεριέχεται όλη η αντίληψή του για τη δημοκρατία, την αντιπροσώπευση και τον κοινοβουλευτισμό. Οι εκτιμήσεις που ακολουθούν αποτελούν ένα σχόλιο σε αυτές τις λέξεις, έναν σχολιασμό που έχει ως αναφορά, και δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά, τις συνθήκες της Δημοκρατίας στη χώρα μας. Ορμώμενος από ένα αρχείο με ανταλλαγή απόψεων μεταξύ του Ινγκράο και του Νορμπέρτο Μπόμπιο, στο πλαίσιο και μετά την ολοκλήρωση ενός συνεδρίου που έγινε το φθινόπωρο του 1985 στο Τορίνο. Οι επιστολές είναι η πρώτη με ημερομηνία 12 Νοεμβρίου (του Μπόμπιο) και η τελευταία (του Ινγκράο) με ημερομηνία 30 Ιανουαρίου 1986 (στο βιβλίο του P. Iνγκράο, Κρίση και κοινοβουλευτική μεταρρύθμιση, εκδόσεις Ediesse).
Η συζήτηση και ανταλλαγή απόψεων έχει σαν αντικείμενο την "αληθινή και την υποτιθέμενη Δημοκρατία". Αντιπαρατίθενται δύο αντιλήψεις, Ο Μπόμπιο επανέρχεται με τη θεώρηση της Δημοκρατίας, την οποία ο ίδιος αποκαλούσε ως "ελάχιστο προσδιορισμό". Τον ορισμό αυτό ο Iνγκράο αξιολογούσε ως ανεπαρκή. Και δεδομένης της οικονομικής και κοινωνικής κατάστασης, έκρινε αυτό τον προσδιορισμό κενό περιεχομένου και παραπλανητικό. Επί της ουσίας, η ικανοποίηση των συμφερόντων των εθνικών και διεθνών οικονομικών ολιγαρχιών, που συγκρούονται με τα δικαιώματα των εργαζόμενων και την επείγουσα ανάγκη για χειραφέτηση των τελευταίων.
Ο τρόπος αντιμετώπισης και η ορολογία που χρησιμοποιεί ο Iνγκράο αναφέρονται σε βάθος χρόνου. Μάζες και εξουσία είναι ο τίτλος μιας συλλογής γραπτών (η πρώτη είναι το 1964), η οποία δημοσιεύτηκε το 1977 και αποτέλεσε εκείνα τα χρόνια σημείο αναφοράς και έμπνευσης της Αριστεράς. Οι θέσεις- η κλειδιά του Iνγκράο είναι τρεις: μάζες, ενότητα και ηγεμονία. Είναι κατανοητό ότι αναφέρεται στις λαϊκές μάζες, στην ενότητα της Αριστεράς και την ηγεμονία της κουλτούρας που συνέθετε την ταυτότητά της.
Και στη σκηνή υπεισέρχεται ο Μπόμπιο: με την πρόθεση συντονισμού της δημοκρατίας στο συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο, υπάρχουν όρια εννοιολογικά που πρέπει να είναι σταθερά, με κίνδυνο διαφορετικά τη δημιουργία παρανοήσεων και παραπλανήσεων ακόμη. Ένας ορισμός είναι αναγκαίος, αλλά η ύπαρξη ενός πολύ απαιτητικού ορισμού δεν θα διεύρυνε τη σύγκριση, αντίθετα θα την περιόριζε.
Να, για άλλη μια φορά η προσήλωση του Μπόμπιο στους "ελάχιστους προσδιορισμούς". Είναι περιοριστικοί οι ορισμοί του σοσιαλισμού, του φιλελευθερισμού, της Δεξιάς και της Αριστεράς Είναι ελάχιστος, παραπάνω από ελάχιστος θα έλεγε κανείς, ο ορισμός της Δημοκρατίας: α) όπου όλοι πρέπει να μπορούν να συμμετέχουν άμεσα ή έμμεσα στις συλλογικές αποφάσεις, β) οι συλλογικές αποφάσεις πρέπει να λαμβάνονται πλειοψηφικά. Αυτός ο τελευταίος ορισμός, εκτός του ότι είναι συνοπτικός, είναι και τυπολατρικός: αναφέρεται στο ποιος και στο πώς, αλλά αγνοεί σε «τι πράγμα». Αναφέρεται, όπως θα μπορούσε να πεις κανείς, κατά αναλογία - στους «κανόνες του παιχνιδιού», αλλά αγνοεί το αποτέλεσμά του.
Σε ένα κείμενο του 1987 (που τώρα εμπεριέχεται στο «Γενική θεωρία της πολιτικής», εκδόσεις Einaudi), οι προαναφερθέντες δύο κανόνες γίνονται έξι. Έτσι: 1. Όλοι οι πολίτες που έχουν ενηλικιωθεί χωρίς διαχωρισμό ράτσας, θρησκείας, οικονομικής κατάστασης, φύλου πρέπει να έχουν πολιτικά δικαιώματα, δηλαδή ο καθένας πρέπει να μπορεί να ασκεί το δικαίωμα της έκφρασης της γνώμης του ή να επιλέγει ποιος θα την εκφράζει για λογαριασμό του. 2. Η ψήφος όλων των πολιτών πρέπει να έχει την ίδια ισχύ. 3. Όλοι όσοι είναι υποκείμενα πολιτικών δικαιωμάτων πρέπει να μπορούν να τα ασκούν εκφράζοντας την ελεύθερη άποψή τους, δηλαδή σε μια ελεύθερη αναμέτρηση πολιτικών σχηματισμών. 4. Πρέπει να είναι ελεύθεροι υπό την έννοια ότι πρέπει να είναι σε θέση να επιλέγουν μεταξύ διαφορετικών λύσεων, δηλαδή μέσω κομματικών σχηματισμών που έχουν διαφορετικά η εναλλακτικά προγράμματα. 5. Τόσο όσον αφορά τις πολιτικές εκλογές, αλλά και σε ό,τι αφορά συλλογικές αποφάσεις, πρέπει να ισχύει ο κανόνας της αριθμητικής πλειοψηφίας, δηλαδή πρέπει να εκλέγεται ο υποψήφιος ή να θεωρείται έγκυρη η απόφαση που συγκέντρωσε τον μεγαλύτερο αριθμό ψήφων. 6. Οι αποφάσεις της πλειοψηφίας δεν πρέπει να περιορίζουν τα δικαιώματα της μειοψηφίας και ιδιαίτερα το δικαίωμα κάτω από τις ίδιες συνθήκες να μετατραπεί σε πλειοψηφία.
Η ανάγνωση αυτών των έξι σημείων προβάλλει με σαφήνεια την επικράτηση ενός συνοπτικού και ταυτόχρονα τυπολατρικού ορισμού με ταυτόχρονη προσθήκη μη ουσιαστικών διευκρινήσεων.
Εν κατακλείδι, ενώ η θέση του Μπόμπιο δικαιολογείται σε θεωρητικό επίπεδο, η θέση του Iνγκράο στηρίζεται στο πολιτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι της εποχής του. Οι θεσμικοί στοχασμοί του Iνγκράο πηγάζουν πάντα από την ανάλυση της πραγματικότητας. Αντίθετα με ό,τι θα συνέβαινε στο εγγύς παρελθόν, οι «κανόνες του παιχνιδιού» δεν αξιολογούνται αφαιρετικά, αλλά πάντα σε συσχετισμό με την πολιτική πραγματικότητα, τις πολιτικές χειραφέτησης των ασθενέστερων κοινωνικών τάξεων. Η εστίαση στην ουσία του ζητήματος παραμένει πάντα δεσπόζουσα. Αφορά την προώθηση πραγματώσεων και την αντίκρουση τάσεων, με στόχο τις αρχές της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της κοινωνικής χειραφέτησης που εμπεριέχονται στο άρθρο 3, παράγραφος 2 του Συντάγματος, το οποίο επικαλείται σε κάθε ευκαιρία. Καμία μεταρρύθμιση των κανόνων δεν πρέπει να αδιαφορεί για την ουσία -για να παραμείνουμε στο πλαίσιο της περιγραφής- του παιχνιδιού που διακυβεύεται.
Πέρα από τις λέξεις, αυτό που μπορεί κανείς να συμπεράνει από τα γραπτά που μου έδωσαν το ερέθισμα για αυτό το σημείωμα είναι ότι η αντίθεση μεταξύ Μπόμπιο και Iνγκράο είναι περισσότερο φαινομενική παρά πραγματική. Το συμπέρασμα αυτό δεν οφείλεται στη διακαή επιθυμία εξεύρεσης ενός συμβιβασμού. Αυτό στο οποίο αναφέρεται ο Μπόμπιο έχει ανάγκη της στήριξης αυτού στο οποίο στοχάζεται ο Iνγκράο. Ο μεταξύ τους διάλογος αναπτύσσεται σε δύο επίπεδα που δεν αντικρούονται, αντίθετα λειτουργούν συμπληρωματικά. Η αναφορά του Μπόμπιο στη Δημοκρατία αφορά τους νόμους που την καθορίζουν, στο πλαίσιο των οποίων η πολιτική διαμάχη πρέπει να εξελιχθεί (εντός των υφιστάμενης νομιμότητας). Ο Iνγκράο αναφέρεται στη Δημοκρατία υπό την έννοια της πολιτικής πάλης. Ο ένας αναφέρεται στη Δημοκρατία ως μορφή πολιτεύματος που προϋποθέτει ένα περιεχόμενο, ο άλλος αναφέρεται στο περιεχόμενο που προϋποθέτει μια μορφή. Ο Μπόμπιο αναφέρεται στις προϋποθέσεις της Δημοκρατίας, αλλά οι δυνατότητες δεν επαρκούν εάν δεν υφίστανται δυνάμεις που να έχουν συνείδηση του τρόπου που θα αξιοποιήσουν τη Δημοκρατία, που θα μετατρέψουν την εν δυνάμει Δημοκρατία σε καθημερινή πραγματικότητα.
Εάν αυτές οι δυνάμεις εκλείψουν, η μορφή από μονή της δεν επαρκεί για την ανάστασή τους και η Δημοκρατία θα παραμείνει αποκλειστικά ένα κεφάλαιο αναφοράς στα βιβλία του Συνταγματικού Δικαίου. Εξάλλου, ο ίδιος ο Μπόμπιο αναγνωρίζει ότι η ύπαρξη μιας Δημοκρατίας κενής περιεχόμενου αναπόφευκτα θα καταλήξει ένα κενό κέλυφος, που διαστρεβλώνει την πραγματικότητα και στο τέλος γίνεται μισητή στους πολίτες: «Εγώ δεν μπορώ να διαχωρίσω την τυπική Δημοκρατία από την ουσιαστική Δημοκρατία. Έχω το προαίσθημα ότι όπου υπάρχει μόνο η πρώτη ένα δημοκρατικό καθεστώς δεν μπορεί να μακροημερεύσει» (Επιστολή της 14ης Φεβρουαρίου 1972 στον Guido Fassò, καθηγητή Φιλοσοφίας Δίκαιου, αναφορά του L. Ferrajoli, στο "Principia iuris. Θεωρία του Δίκαιου και της δημοκρατίας", εκδόσεις Laterza).
Ένα συμπέρασμα καθόλα συνεπές στις ανησυχίες του Iνγκράο στις οποίες θεωρώ σωστό να αναφερθώ τώρα που γιορτάζουμε τη συμβολή του στη ζωή της Δημοκρατίας, αναφερόμενοι σε πράγματα που ειπώθηκαν πριν από μια τριακονταετία και τα οποία παραμένουν σε ισχύ και σήμερα.
Το κείμενο αυτό αποτελεί απόσπασμα του λόγου που εκφώνησε ο Gustavo Zagrebelsky έπειτα από πρόσκληση της Βουλής, στις 31 Μαρτίου 2015, με την ευκαιρία των 100 γενεθλίων του Πιέτρο Iνγκράο
Μετάφραση: Μαρία Γαβαλά
