ΤΗΣ ΔΕΣΠΟΙΝΑΣ ΜΠΙΡΗ*
"Η απάνθρωπη φύση κέρδισε πάλι" (Cruel nature has won again)1
Πολλές φορές έχει ειπωθεί ότι το προσφυγικό ζήτημα αποκαλύπτει πολλά για την Ευρώπη τού σήμερα. Η πολιτική αντιμετώπισή του αποδεικνύεται ελλιπέστατη, αφού, αντί αυτή να πραγματοποιείται σε πνεύμα αλληλεγγύης και συνεργασίας, εντείνει το ρήγμα μεταξύ κρατών-μελών της Ε.Ε. Στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης, ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο παίζει η γλώσσα που χρησιμοποιείται για να περιγράψει τη μετακίνηση των προσφύγων από εμπόλεμες ζώνες προς την Ευρώπη, καθώς και η απεικόνιση των συνεπειών αυτής της μετάβασης.
Τα λεγόμενα "συστημικά" ΜΜΕ, λοιπόν, μιλούν για "το μεταναστευτικό φαινόμενο", για "προσφυγικές ροές", για "κύμα προσφύγων/μεταναστών". Αφαιρούν με αυτό τον τρόπο την εμπρόθετη δράση (agency) από τους ανθρώπους, αφού χρησιμοποιώντας τη γλώσσα της γεωλογίας εξαλείφουν τη σχέση αιτίου - αιτιατού που υπάρχει μεταξύ των ατελείωτων πολέμων και της φυγής. Παράλληλα, με αυτού του τύπου τις περιγραφές, αφαιρούν το μερίδιο ευθύνης που αντιστοιχεί στις ηγεσίες των ισχυρών χωρών της Ε.Ε., αφού τα φυσικά φαινόμενα εξ ορισμού περιορίζονται σε συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή (ακόμα και τα τσουνάμι). Τι πιο φυσικό, λοιπόν, από την δημιουργία φραγμάτων που περιορίζουν τις "εισροές".
Από την άλλη πλευρά, η αναπαραγωγή απεικονίσεων της ανείπωτα βίαιης πραγματικότητας που βιώνουν οι πρόσφυγες σε ποιον βαθμό μπορούμε να ισχυριστούμε ότι συνεισφέρει στην αφύπνιση συνειδήσεων; Πολλή συζήτηση ακολούθησε την αναπαραγωγή της φωτογραφίας του νεκρού Αϊλάν Κιουρντί στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Σε μια κοινωνία γαλουχημένη με σκηνές απερίγραπτης (και μεταδιδόμενης σχεδόν χωρίς σχόλια) βίας (ας θυμηθούμε τον πρώτο πόλεμο του Κόλπου, τον βομβαρδισμό του Σεράγεβο, το "σοκ και δέος" στο Ιράκ, τον βομβαρδισμό νοσοκομείου στη Γάζα μόλις πέρσι το καλοκαίρι), πώς είναι ακόμα δυνατόν να ισχυριζόμαστε ότι οι βίαιες εικόνες -εκτός ενός πλαισίου που λεπτομερώς περιγράφει τις συνθήκες υπό τις οποίες συνέβησαν- είναι ικανές να αφυπνίσουν; Υπ' αυτές τις συνθήκες, και αν λάβουμε υπόψη την επιμονή σε μεταφορική φρασεολογία σχετική με το νερό, μπορούμε να αναμένουμε αντιδράσεις συγκρίσιμες με αυτές σε μια φυσική καταστροφή. Μια καταστροφή για την οποία κανείς δεν φταίει και κανείς δεν μπορεί να σταματήσει.
Όλα αυτά, βέβαια, έχουν ξεκάθαρη στόχευση: την ένταση της περιχαράκωσης των χωρών της Ευρώπης και την αποφυγή δημιουργίας πλαισίου στενότερης συνεργασίας. Μια τάση που δείχνει να εντείνεται όλο και περισσότερο μετά και από τις δραματικές εξελίξεις του φετινού "ελληνικού καλοκαιριού". Αυτό το καλοκαίρι, ο έγκριτος οικονομικός συντάκτης του Guardian Λάρι Έλιοτ έγραψε ότι η 13η Ιουλίου ίσως αποτελεί τη "στιγμή του Σεράγεβο" για την Ευρώπη τού σήμερα, παραλληλίζοντας τη σημερινή οχύρωση πίσω από εθνικά συμφέροντα με το σημείο έναρξης του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Αν, λοιπόν, η ελληνική κρίση αποτελεί το σημείο μηδέν για τη νέα ευρωπαϊκή διάσπαση, το προσφυγικό ίσως και να είναι το δικό μας κλείσιμο του στενού των Δαρδανελλίων. Η απάνθρωπη φύση φαίνεται πως κερδίζει πάλι...
1. Στίχος από το τραγούδι της P.J. Harvey "On battleship hill" από τον δίσκο "Let England shake", που είναι εμπνευσμένος, μεταξύ άλλων, και από την εκστρατεία της Καλλίπολης κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο.
_______
* Η Δέσποινα Μπίρη ερευνήτρια στον τομέα της Υγείας.
