ΤΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ΝΙΚΟΛΑΪΔΗ*
Το κοινό στοιχείο ανάμεσα στις έννοιες του τίτλου είναι προφανές. Πρόκειται για έννοιες που χρησιμοποιούνται επιτηδευμένα, όχι για την εξύμνηση του κοινώς αποδεκτού περιεχομένου τους, αλλά για εντελώς διαφορετικούς σκοπούς.
Η εμφατική και επαναλαμβανόμενη αναφορά των, ούτως ή άλλως, ευρέως αποδεκτών εννοιών έχει διπλό δόλιο στόχο. Ο μόχθος για την παραβίαση ανοικτών θυρών κατ' αρχάς αποσκοπεί στην ιδιοποίηση του θετικού περιεχομένου και των αντίστοιχων συνειρμών που υποκινούν τέτοιου είδους έννοιες και στη μονομερή ταύτισή τους με το πρόσωπο το οποίο εκφέρει αυτόν τον λόγο· στην οικειοποίηση, δηλαδή, των εννοιών και μάλιστα με όρους αυστηρής αποκλειστικότητας.
Η μονοπώληση αυτών των εννοιών, συγχρόνως, λειτουργεί ως έμμεση μομφή και ως στιγματισμός του αντιπάλου (ιδεολογικού, πολιτικού) ότι δήθεν δεν ενστερνίζεται αυτές τις έννοιες.
Ο αποκλειστικός σφετερισμός του κοινώς αποδεκτού περιεχομένου των εννοιών και η απόδοση της υπονοούμενης μομφής στον αντίπαλο συνοδεύεται, φευ!, από την υποβάθμιση των εννοιών και την ταύτισή τους με περιεχόμενο το οποίο, όμως, είναι πολύ πιο διαφορετικό, πιο περιοριστικό και πιο στενό από αυτό που ιστορικά τους έχει αποδοθεί και η κοινή γνώμη αντιλαμβάνεται ως κοινό τόπο.
Η πράξη δείχνει ότι το ψάρεμα στα θολά νερά αποδίδει και συνεπώς συνεχίζεται, παρά το γεγονός ότι δεν τιμά τον «ψαρά» ούτε αυτούς στους οποίους απευθύνεται. Για τον λόγο αυτόν με την Ευρώπη, για να επανέλθουμε στον τίτλο, επιχειρείται να αλιευθούν συνειδήσεις, όπως έχει γίνει με την αξιολόγηση, την αριστεία, αλλά και άλλες «εύηχες» έννοιες.
Αξιολόγηση δεν είναι η αντιπαραβολή της πραγματικότητας με μία προκαθορισμένη, «προκρούστεια», κατανομή κακών, μετρίων, καλών και αρίστων. Αξιολόγηση είναι η εκτίμηση της πραγματικής κατανομής ενός πληθυσμού και η προσπάθεια για τη μετατόπισή της δεξιότερα (με όρους διαγράμματος), δηλαδή προς την ελαχιστοποίηση των κακών και μετρίων και μεγιστοποίηση των καλών και αρίστων.
Αριστεία δεν είναι η επιλογή των καλύτερων από τον πληθυσμό των προνομιούχων και συγχρόνως η μομφή προς τρίτους και το άλλοθι για τον αποκλεισμό της μεγάλης πλειονότητας από την ποιοτική εκπαίδευση ή άλλες εκφάνσεις της κοινωνικής και οικονομικής ζωής. Αριστεία είναι η διασφάλιση της δυνατότητας σε όλους να αποδώσουν το μέγιστο, να αναδείξουν τον καλύτερο εαυτό τους. Άλλωστε η αριστεία δεν προκύπτει από παρθενογένεση ούτε πέφτει από τον ουρανό. Η αριστεία αναδεικνύεται από το σύνολο των ανθρώπων, στους οποίους, όμως, διασφαλίζονται οι προϋποθέσεις.
Ευρώπη δεν είναι ο χώρος όπου δεν αναγνωρίζεται η βούληση του λαού ενός κράτους - μέλους, των παρεμβάσεων στα εσωτερικά του ζητήματα, των προσβλητικών χαρακτηρισμών, της εμμονής σε αποδεδειγμένα αδιέξοδες οικονομικές πολιτικές, των τελεσιγράφων, της δημιουργίας προϋποθέσεων για την αναζωπύρωση του εθνικισμού και του φασισμού. Ευρώπη είναι ο χώρος του Διαφωτισμού, του «Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα», της αλληλεγγύης, του σεβασμού στη διαφορετικότητα, του κοινωνικού κράτους.
Ο τίτλος του ευρωπαϊστή δεν συνάδει, όσο και εάν ορισμένοι αυτοαναγορεύονται ως αυθεντικοί τέτοιοι, με την αποδοχή των δυσμενών εξελίξεων και των γκρίζων όψεων της Ευρώπης, με τον εθισμό στο ιστορικά αλησμόνητο πλέον «ναι σε όλα», με την αντίληψη «Ευρώπη να 'ναι και ό,τι να 'ναι».
Η αντιμετώπιση του δόλιου σφετερισμού των κοινώς αποδεκτών εννοιών δεν είναι, βέβαια, η αυθόρμητη και απλοϊκή στηλίτευση των εννοιών, καθ' αυτών, που δυστυχώς παρατηρείται να συμβαίνει συχνά. Καθώς η δολιότητα είναι σύνθετη, αποτελεσματική κριτική είναι αυτή που γίνεται σε όλες τις πλευρές της.
Για να είναι αποτελεσματική η κριτική, οφείλει, κατ' αρχάς, να αναδεικνύει την αλλοίωση και την υποβάθμιση του περιεχομένου των εννοιών. Δεύτερον, να αποκαλύπτει ότι το πρόσωπο το οποίο εκφέρει τον θετικό λόγο ουσιαστικά ταυτίζεται όχι με το πραγματικό, αλλά με ένα αλλοιωμένο περιεχόμενο της έννοιας στην οποία υποτίθεται ότι ομνύει· και ότι αυτό το πράττει δόλια, όχι δηλαδή από άγνοια, αλλά από σκοπιμότητα. Επίσης, είναι απαραίτητο η κριτική να συνοδεύεται τόσο από τη θεωρητική αποκατάσταση όσο και την έμπρακτη εφαρμογή και προβολή του πραγματικού περιεχομένου των εννοιών.
* Ο Ευάγγελος Νικολαΐδης διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Κρήτης
