Live τώρα    
23°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
23 °C
21.7°C24.7°C
3 BF 55%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Ελαφρές νεφώσεις
23 °C
19.7°C24.9°C
1 BF 41%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
20 °C
19.4°C21.6°C
4 BF 61%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Σποραδικές νεφώσεις
21 °C
20.4°C20.8°C
2 BF 68%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
24 °C
23.9°C24.0°C
3 BF 33%
Σάο Πάουλο: Μια μεγαλούπολη που στεγνώνει
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Σάο Πάουλο: Μια μεγαλούπολη που στεγνώνει

Της ειδικής απεσταλμένης μας Anne Vigna*

Βρισκόμαστε σε ένα καλό εστιατόριο στην καρδιά του Σάο Πάουλο, της οικονομικής πρωτεύουσας της Βραζιλίας: ο σερβιτόρος παρουσιάζει στους πελάτες του καταστήματος ένα μπουκάλι κρασί, το οποίο κρατά σαν να ήταν μωρό. Σερβίρει το περιεχόμενο του μπουκαλιού σε πλαστικά κύπελλα. Στις πεντακάθαρες τουαλέτες, το σιφόνι του νιπτήρα έχει αφαιρεθεί και το νερό διοχετεύεται σε μια λεκάνη. Πάνω από τη λεκάνη της τουαλέτας υπάρχει μια επιγραφή: «Αγαπητοί πελάτες, σας ευχαριστούμε που χρησιμοποιείτε το νερό της λεκάνης αντί για το καζανάκι». Εδώ και μερικούς μήνες, η πόλη των υπερθετικών -η πιο πολυπληθής της χώρας, η πιο γεμάτη αυτοκίνητα, η πιο πλούσια...- προσφέρει, επίσης, τις πιο παράξενες σκηνές. Γιατί, σε μία από τις μεγαλουπόλεις του κόσμου που έχουν γνωρίσει τη μεγαλύτερη ανάπτυξη την τελευταία δεκαετία, το νερό αρχίζει να λείπει επικίνδυνα.

Στην ομόσπονδη πολιτεία του Σάο Πάουλο, με πληθυσμό 41 εκατομμύρια κατοίκους, οι συντηρητικοί βρίσκονται στην εξουσία εδώ και εικοσιένα χρόνια. Τον περασμένο Οκτώβριο, κατά την τελευταία τηλεοπτική μονομαχία της προεκλογικής εκστρατείας για τη θέση τού κυβερνήτη της πολιτείας, τα αποθέματα νερού είχαν ήδη αρχίσει να μειώνονται. Όταν δέχθηκε σχετική ερώτηση, ο Ζεράλντο Αλκμίν, του Κόμματος της Βραζιλιάνικης Σοσιαλδημοκρατίας (PDSB, Δεξιά), εμφανίστηκε κατηγορηματικός: «Το νερό δεν λείπει και δεν θα λείψει από το Σάο Πάουλο». Κέρδισε τις εκλογές, αλλά το τηλεοπτικό απόσπασμα με την υπόσχεσή του κάνει πια θραύση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

«Στην αρχή, τον Αύγουστο του 2014, οι διακοπές γίνονταν μόνο το βράδυ. Τώρα πια, αυτοί κόβουν το νερό και το μεσημέρι» διαμαρτύρεται ο ιδιοκτήτης του καλού εστιατορίου, δείχνοντας τα μπιτόνια που είναι στοιβαγμένα στις κουζίνες και χρησιμοποιούνται τις ώρες αιχμής. «Αυτοί»; Πρόκειται για τη Sabesp, την επιχείρηση μεικτής οικονομίας1 που είναι υπεύθυνη για την παροχή και τον καθαρισμό του νερού στο Σάο Πάουλο. Η δεξαμενή στην ταράτσα δεν φτάνει για τις ανάγκες του καταστήματος: τα άπλυτα πιάτα της βραδινής βάρδιας περιμένουν μέχρι το επόμενο πρωί για να πλυθούν. Το μαγείρεμα γίνεται με πόσιμο νερό από νταμιτζάνες. Όπως παντού, το φαινόμενο επιβαρύνει τις τιμές του καταλόγου. Και τα πράγματα δεν βελτιώνονται καθόλου: κάποια στιγμή, η Sabesp εξέτασε ακόμη και το ενδεχόμενο παροχής νερού μόνο για δύο ημέρες την εβδομάδα σε ορισμένες συνοικίες, πριν εγκαταλείψει την ιδέα. Οι υπάλληλοι ανησυχούν. Η εταιρεία δίνει πληροφορίες με το... σταγονόμετρο. Έπειτα από σημαντική κοινωνική πίεση, ανακοινώνει πια στην ιστοσελίδα της τις ώρες διακοπών για κάθε συνοικία. Βέβαια, οι ώρες συχνά δεν τηρούνται. Άλλωστε, οι εκπρόσωποι της Sabesp δεν μιλούν πια στα μέσα ενημέρωσης.

Στα τέλη Ιανουαρίου, με την ολοκλήρωση της προβολής του ντοκιμαντέρ «A lei de água» («Ο νόμος του νερού»), του Αντρέ Βιλέλα ντ' Ελία (Cinedelia, 2014), κανείς δεν κουνιέται. Στην κινηματογραφική αίθουσα που είναι κατάμεστη, όπως κάθε φορά που προβάλλεται το ντοκιμαντέρ, όλοι περιμένουν τη συζήτηση με την Άνα Πάουλα Φρακαλάνζα, ερευνήτρια στο πανεπιστήμιο του Σάο Πάουλο και ειδική στη διαχείριση υδάτινων πόρων. Στο σπίτι της Μαρία Κασάρες, που ήρθε μέχρι εδώ για να κάνει μια ερώτηση, η διακοπή αρχίζει πριν επιστρέψει από τη δουλειά της. Και το νερό δεν ξαναέρχεται παρά γύρω στις 10 το επόμενο πρωί, όταν έχει ήδη φύγει πάλι από το σπίτι της. Ευτυχώς, στην πολυκατοικία της, οι ηλικιωμένοι έχουν αναλάβει να γεμίζουν τους κουβάδες όσων λείπουν στη δουλειά. «Κυρία μου, μήπως γνωρίζετε τι σκέφτονται να κάνουν;» αναρωτιέται η Κασάρες. «Έχουν plan B για τους επόμενους μήνες;». Όλα τα βλέμματα στρέφονται στην καλεσμένη, που λέει με λύπη: «Όχι, έχω τις ίδιες πληροφορίες με εσάς και δεν γνωρίζω εάν υπάρχει plan B, C ή D. Αντίθετα, γνωρίζω ότι έρχονται χειρότερα».

Όλοι γνωρίζουν το plan A της κυβέρνησης: πρόκειται για την επένδυση σχεδόν 300 εκατομμυρίων ευρώ για να αξιοποιηθεί το νερό του ποταμού Παραΐμπα ντο Σουλ, ο οποίος ήδη τροφοδοτεί τη γειτονική πολιτεία του Ρίο ντε Τζανέιρο. Όμως, η ολοκλήρωση του έργου -που θα στερήσει από την πολιτεία του Ρίο κάποιες από τις υδάτινες πηγές της- θα χρειαστεί δεκαοκτώ μήνες στην καλύτερη περίπτωση.

«Χάσαμε πολύ χρόνο εξαιτίας των εκλογών. Εάν, πριν από έναν χρόνο, η κυβέρνηση είχε πει ότι θα έπρεπε να εξοικονομηθεί νερό, ο κόσμος θα το καταλάβαινε» εξηγεί ο Μαρσέλο Καρντόσο, εκπρόσωπος της "Συμμαχίας για το Νερό", ενός μετώπου οικολογικών οργανώσεων που συγκροτήθηκε μετά την «κρίση». Ήδη, τον περασμένο Οκτώβριο, έγιναν ταραχές στην κωμόπολη Ιτού: χωρίς νερό, οι κάτοικοι επιτέθηκαν στα δημόσια κτήρια. Οι υδροφόρες που έστειλε η πολιτεία χρειάστηκαν αστυνομική συνοδεία. Οι διαδηλωτές δεν ήταν φανατικοί, αλλά «φιλήσυχοι» πολίτες, μεταξύ τους πολλές γυναίκες από τη μεσαία τάξη. «Το νερό συνδέεται με την αξιοπρέπεια των ανθρώπων» εξηγεί ο Καρντόσο. «Όταν δεν μπορούμε πια να πλυθούμε, να πάμε στην τουαλέτα, να φροντίσουμε τα παιδιά μας, μας πιάνει πανικός».

Σύμφωνα με έκθεση της υπηρεσίας πληροφοριών της πολιτείας του Σάο Πάουλο, την οποία αποκάλυψε η βραζιλιάνικη έκδοση της εφημερίδας «El País»,2 η περιοχή θα μπορούσε να γνωρίσει διαδηλώσεις αντίστοιχες του Ιουνίου του 2013, όταν η αύξηση της τιμής των εισιτηρίων στα μέσα μεταφοράς πυροδότησε ταραχές.3 Η ιστοσελίδα Defesanet,4 η οποία ειδικεύεται σε ζητήματα άμυνας, διαβεβαιώνει, από την πλευρά της, ότι η κρίση του νερού βρίσκεται πίσω από το «σεμινάριο» που πέρασαν οι υπηρεσίες πληροφοριών του Σάο Πάουλο στην ειδική αστυνομική μονάδα των Ηνωμένων Πολιτειών Special Weapons and Tactics (SWAT), τον περασμένο Νοέμβριο. Η ειρωνεία της υπόθεσης είναι ότι, τον Μάρτιο, η πολιτεία του Σάο Πάουλο παρέλαβε δεκατέσσερις αύρες νερού για τη διάλυση διαδηλώσεων.5 Θα τολμήσει, στ' αλήθεια, να τις χρησιμοποιήσει απέναντι σε όσους διεκδικούν, ακριβώς, νερό;

Οι προτάσεις με στόχο τη βελτίωση της διαχείρισης των υδάτινων πόρων δεν λείπουν: ανάπτυξη της αγροοικολογίας, καθαρισμός του ποταμού Τιετέ, ο οποίος έχει καταντήσει ένας ανοιχτός υπόνομος που διασχίζει το Σάο Πάουλο, περιορισμός των διαρροών του δικτύου (υπολογίζονται σε 25%), συγκέντρωση του βρόχινου νερού... Αλλά καμία από τις πρωτοβουλίες αυτές δεν έχει προσελκύσει την προσοχή των αρχών. Η εξήγηση της κρίσης του νερού στο Σάο Πάουλο βρίσκεται πιο βόρεια, στο δάσος του Αμαζονίου, το οποίο καταβροχθίζεται από τις καλλιέργειες σόγιας και την κτηνοτροφία. Η Βραζιλία είναι σε αδιέξοδο: η βιομηχανία αγροτικών προϊόντων, πυλώνας των εμπορικών επιδόσεών της, απορροφά σχεδόν το 70% της κατανάλωσης νερού. Μόνο οι εξαγωγές αγροτικών προϊόντων εκτιμάται ότι αντιστοιχούν στη μεταφορά σχεδόν 112 τρισεκατομμυρίων λίτρων πόσιμου νερού προς το εξωτερικό κάθε χρόνο.6 Ο συγκεκριμένος κλάδος στηρίζεται στις άφθονες βροχοπτώσεις και η αποψίλωση των δασών απειλεί τη διαρκή επέκτασή του.

Το δάσος όχι απλώς επιτρέπει τη συγκράτηση νερού και εδαφών αλλά, μέσω του φαινομένου της έκλυσης υδρατμών από το έδαφος και τα φύλλα, αποδεσμεύει προς την ατμόσφαιρα σημαντική ποσότητα νερού. Οι επιστήμονες εκτιμούν ότι από τη λεκάνη του Αμαζονίου εκλύεται το ισοδύναμο 20 τρισεκατομμυρίων λίτρων νερού την ημέρα. Η υγρασία αυτή ευνοεί τον σχηματισμό νεφών και προκαλεί το φαινόμενο των «εναέριων ποταμών ατμού».

«Οι άνεμοι που έρχονται από τον ωκεανό βαραίνουν από τους υδρατμούς που υπάρχουν μόνιμα πάνω από την Αμαζονία και, στη συνέχεια, ανακόπτονται στα ανατολικά από τις Άνδεις, πράγμα που διοχετεύει αυτές τις ποσότητες νερού σε ολόκληρο το νότιο τμήμα της ηπείρου», εξηγεί ο Αντόνιο Ντονάτο Νόμπρε, ειδικός σε θέματα κλίματος και συγγραφέας μιας σύνοψης των διακοσίων επιστημονικών εκθέσεων για τη λεκάνη του Αμαζονίου.7 Το οικοσύστημα της Αμαζονίας και η κορδιλιέρα (πολλές οροσειρές, συνήθως σε παράλληλη διάταξη μεταξύ τους) των Άνδεων επιτρέπουν στο νότιο τμήμα της Λατινικής Αμερικής να υποφέρει από την ξηρασία λιγότερο απ' ό,τι οι υπόλοιπες περιοχές του πλανήτη που βρίσκονται στο ίδιο γεωγραφικό πλάτος (για παράδειγμα, οι έρημοι της Ναμίμπια και της Αυστραλίας). Το επίπεδο βροχοπτώσεων που προκύπτει θεωρείται καθοριστικό περίπου για το 70% της παραγωγής στην περιοχή.8

«Έχουμε αποψιλώσει σχεδόν το 90% των δασών σε ολόκληρη την ανατολική ακτή της χώρας. Οι συνέπειες δεν είχαν γίνει αισθητές, γιατί η Αμαζονία προσέφερε αρκετή υγρασία» συνεχίζει ο Ντονάτο Νόμπρε. «Σήμερα, το 18% της Αμαζονίας έχει αποψιλωθεί και το 29% έχει υποβαθμιστεί περιβαλλοντικά.9Δεν μπορούμε να προβλέψουμε πότε ακριβώς θα αρχίσουν να γίνονται αισθητές οι συνέπειες αυτής της καταστροφής, αλλά το γεγονός έχει ήδη προαναγγελθεί εδώ και μία δεκαετία».

Σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες εκτιμήσεις, 762.979 τετραγωνικά χιλιόμετρα δάσους -πάνω από δύο φορές η έκταση της Γερμανίας- έχουν καταστραφεί τα τελευταία σαράντα χρόνια. Μόνο το 2004, 27.772 τετραγωνικά χιλιόμετρα δάσους εξαφανίστηκαν. Μολονότι ο ετήσιος ρυθμός αποψίλωσης συγκρατήθηκε στα 4.571 τετραγωνικά χιλιόμετρα το 2012, η αναχαίτιση του φαινομένου μπορεί να αποδειχτεί προσωρινή. Το 2011, η κυβέρνηση αναμόρφωσε τον δασικό κώδικα κάτω από την πίεση των λεγόμενων «αγροτιστών» βουλευτών και γερουσιαστών, οι οποίοι εκπροσωπούν τα συμφέροντα της αγροδιατροφικής βιομηχανίας. Με τον νέο δασικό κώδικα περιορίστηκαν αισθητά οι ζώνες δασικής προστασίας και τέθηκαν στο αρχείο όλες οι δικαστικές διώξεις που σχετίζονταν με την αποψίλωση των δασών, η οποία μπορεί τώρα να συνεχιστεί ανενόχλητη...

Η έλλειψη βροχοπτώσεων σημαίνει, επίσης, έλλειψη ηλεκτρικού ρεύματος σε μια χώρα που το 75% της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας προέρχεται από το νερό. Ο υπουργός Ορυκτού Πλούτου και Ενέργειας Εντουάρντο Μπράγκα επαναβεβαίωσε τη βούληση της κυβέρνησης να κατασκευαστεί φράγμα στον ποταμό Ταπαχός, στην Αμαζονία, την ώρα που το φράγμα του Μπέλο Μόντε, στον ποταμό Σινγκού, δεν έχει ακόμη τεθεί σε λειτουργία.

Η λειψυδρία στη μεγαλούπολη του Σάο Πάουλο θα προκαλέσει, άραγε, τη συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας να προστατευτεί η Αμαζονία; Για την ώρα, η ομοσπονδιακή κυβέρνηση επικεντρώνει τις ενέργειές της στη χρηματοδότηση του plan A για το Σάο Πάουλο. Η κυβέρνηση θα πρέπει, επίσης, να ανταποκριθεί στις δυσκολίες και άλλων περιοχών με προβλήματα λειψυδρίας, όπως οι πολιτείες Ρίο ντε Τζανέιρο και Μίνας Τζεράις. Χωρίς να προσθέσει κανείς τη βοήθεια που ζητούν οι αγρότες για να αντιμετωπίσουν την ξηρασία και τις φοροαπαλλαγές που απαιτούν οι βιομηχανίες για να προμηθευτούν εξοπλισμό που θα καταναλώνει λιγότερο νερό. Ο ομοσπονδιακός «πυροσβέστης», αιφνιδιασμένος, θα πρέπει να προσπαθήσει να σβήσει φωτιές που απειλούν ολόκληρο το οικοδόμημα. Αλλά χρήματα, όπως και νερό, δεν υπάρχουν.

Στην αχανή φαβέλα της Μπρασιλάντια, μια ώρα βόρεια του Σάο Πάουλο με το λεωφορείο, οι κάτοικοι έχουν ήδη πλήρη επίγνωση του προβλήματος που πλησιάζει. Στα χαμηλά σημεία της παραγκούπολης, οι διακοπές νερού συμβαίνουν όπως και στην υπόλοιπη περιοχή. Όσο, όμως, ανεβαίνει κανείς τα δαιδαλώδη σοκάκια, τόσο περισσότερα είναι τα προβλήματα με την παροχή. Μια γιαγιά που ετοιμάζεται να συγκεντρώσει το νερό που βγάζει το πλυντήριό της, μας εξηγεί: «Με αυτό το νερό πλένω όλο το σπίτι». Ακούει με έκπληξη ότι, την ίδια μέρα, η εφημερίδα «Folha de Sao Paulo» είχε δημοσιεύσει μια παιδαγωγική ψηφιακή αναπαράσταση, η οποία περιέγραφε ακριβώς τους τρόπους εξοικονόμησης νερού: επαναχρησιμοποίηση του νερού του πλυντηρίου, χρήση κουβά κατά τη διάρκεια του μπάνιου, κλείσιμο της βρύσης κατά το πλύσιμο των δοντιών. «Και οι κάτω το ίδιο; Ε, τότε η κατάσταση είναι πραγματικά σοβαρή» συμπεραίνει σαστισμένη.

Ανεβαίνοντας στο laje της (την επίπεδη στέγη των σπιτιών στις φαβέλες), βλέπει κανείς διάφορα μπιτόνια στις οροφές των γειτονικών σπιτιών. Σε κάθε μικρή βροχή, «τεντώνουμε μουσαμάδες και βάζουμε κουβάδες στις γωνίες», σχολιάζει ο μεγάλος γιος της. Η τεχνική δουλεύει καλά, αλλά, σε μια τροπική χώρα σαν τη Βραζιλία, εύκολα καταλαβαίνει κανείς τις συνέπειες. Σύμφωνα με τη διεύθυνση υγείας της πόλης, οι περιπτώσεις δάγκειου πυρετού τριπλασιάστηκαν τον Ιανουάριο σε σχέση με τον αντίστοιχο μήνα του 2014.10

Η κρίση του νερού έχει πολλαπλά αποτελέσματα. Μπορεί κανείς να παρατηρήσει ένα από τα πιο θεαματικά εάν επισκεφθεί τους ταμιευτήρες του συστήματος Κανταρέιρα, ενός από τα πιο σημαντικά συστήματα υδροδότησης στον κόσμο. Ο επισκέπτης ανακαλύπτει ένα εντελώς καταθλιπτικό τοπίο. Η τεράστια τεχνητή λίμνη μοιάζει σήμερα με υπαίθριο ορυχείο. Η γη, εκτεθειμένη στον ήλιο, έχει ραγίσει. Το νερό που έχει απομείνει αντιστοιχεί στο 8% της αρχικής στάθμης της λίμνης. «Κανείς δεν είναι σε θέση να μας πει πόσος χρόνος θα χρειαστεί για να επανέλθει η στάθμη του νερού στο επίπεδο πριν από την κρίση, αλλά σίγουρα θα πάρει αρκετά χρόνια. Γιατί, καθώς η γη είναι εκτεθειμένη στον ήλιο, το νερό διεισδύει στις ρωγμές του εδάφους όταν βρέχει και δεν ανεβάζει τη στάθμη της λίμνης», εξηγεί ο Φρανσίσκο ντε Αραούχο, υπεύθυνος περιβάλλοντος στην πόλη Μπραγκάνσα Παουλίστα. Στις όχθες της λίμνης, οι πέντε μαρίνες, συνήθως γεμάτες το καλοκαίρι, είναι φέτος απελπιστικά άδειες. «Σχεδόν όλοι οι πελάτες μας μετέφεραν τα κότερά τους στη θάλασσα και δεν νομίζω ότι θα επιστρέψουν» μας εξηγεί ο Σίντνεϊ Χοσέ Τρινιντάντ, ιδιοκτήτης ενός από τα μικρά αυτά λιμανάκια.

Οι φήμες λένε ότι, αφού μετέφεραν τα κότερά τους, οι πλούσιοι σχεδιάζουν να εγκαταλείψουν το Σάο Πάουλο. Αλλά ο υπουργός Ορυκτού Πλούτου και Ενέργειας παραμένει νηφάλιος: «Ο Θεός είναι Βραζιλιάνος. Θα δώσει βροχή».

* H Anne Vigna είναι δημοσιογράφος

1 Η πολιτεία του Σάο Πάουλο κατέχει το 50,3% των μετοχών της Sabesp. Το υπόλοιπο είναι εισηγμένο στα χρηματιστήρια του Σάο Πάουλο και της Νέας Υόρκης.

2 Afonso Benites, «Polícia teme onda de protestos por causa da falta de água e de luz», «El País Brasil», Sao Paulo, 6 Φεβρουαρίου 2015.

3 Βλ. Janette Habel, «Un pays retrouve le chemin de la rue», «Le Monde diplomatique», Ιούλιος 2013.

4 «Seca em Sao Paulo é tratada como caso de segurança pública», Defesanet, 30 Νοεμβρίου 2014, www.defesanet.com.br.

5 «PM de Sao Paulo terá caminhoes com canhoes de água», O Estado de S. Paulo, 9 Ιουλίου 2013.

6 Isabella Bueno, «A água virtual no contexto da exportaçao», «Jornal Biosferas», 10 Μαρτίου 2015, www.rc.unesp.br/biosferas.

7 Antonio Donato Nobre, «O futuro climático da Amazônia. Relatório da avaliaçao científica», Centro de Ciência do Sistema Terrestre, Instituto Nacional de Pesquisas Espaciais και Instituto Nacional de Pesquisas da Amazônia, Οκτώβριος 2014 (ηλεκτρονικά διαθέσιμο σε αγγλικά, ισπανικά και πορτογαλικά).

8 Antonio Donato Nobre, οπ. π.

9 Δηλαδή, έχει υποστεί μερική και ευκαιριακή αποψίλωση, ιδιαίτερα λόγω βόσκησης ή υλοτομίας. Στις σοβαρότερες περιπτώσεις, κάτι τέτοιο μπορεί να οδηγήσει σε οριστική απώλεια του δάσους.

10 «Secretaria divulga segundo balanço de dengue e chikungunya na cidade», ανακοίνωση της Υγειονομικής Υπηρεσίας του Δήμου του Σάο Πάουλο, 12 Φεβρουαρίου 2015.

Επιμέλεια: Χάρης Λογοθέτης

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL