ΤΟΥ ΚΥΡΚΟΥ ΔΟΞΙΑΔΗ*
Η αρχική προέλευση της παραπάνω ρήσης αποδίδεται στον Ρομαίν Ρολλάν. Έγινε όμως κυρίως γνωστή από τον Αντόνιο Γκράμσι, ως διατύπωση που χαρακτηρίζει τη στάση της Αριστεράς απέναντι στα πράγματα.
Είναι όντως χαρακτηρισμός της αριστερής στάσης, και μάλιστα ένας από τους πιο εύστοχους. Η ευστοχία του συνίσταται στο ότι το δεύτερο σκέλος προκύπτει «λογικά» από το πρώτο, και τούτη η «λογική συνεπαγωγή» είναι ακριβώς αυτό που ορίζει την Αριστερά ως τέτοια. Η Αριστερά είναι αισιόδοξη επειδή θέλει -και πιστεύει πως μπορεί- να αλλάξει την παρούσα κατάσταση αλλά και την κατισχύουσα ροή της Ιστορίας, για τις οποίες θεωρεί ότι αποβαίνουν ολέθριες για την ανθρωπότητα. Υπ' αυτή την έννοια, η αισιοδοξία της βούλησης της Αριστεράς είναι πρώτα απ' όλα αισιοδοξία για τον εαυτό της - που προκύπτει ακριβώς από την απαισιόδοξη εκτίμηση του πώς βαίνουν τα πράγματα.
Η περίπτωση της ραγδαίας ανόδου του ΣΥΡΙΖΑ είναι αποκαλυπτική για την ισχύ και των δύο σκελών της διατύπωσης. Η δημοτικότητα του ΣΥΡΙΖΑ εκτινάχτηκε το 2012 τόσο επειδή από το 2010 κι έπειτα οι κατώτερες και μεσαίες κοινωνικές τάξεις στην Ελλάδα άρχισαν να αισθάνονται τις συνθήκες διαβίωσής τους να επιδεινώνονται δραματικά όσο και διότι ο ΣΥΡΙΖΑ κατάφερε να πείσει τον κόσμο ότι θέλει και μπορεί να διεκδικήσει σοβαρά την κυβερνητική εξουσία.
Αυτά δείχνουν επίσης ότι η απαισιόδοξη εκτίμηση της πραγματικότητας και η αισιόδοξη πολιτική βούληση είναι και οι δύο άρρηκτα δεμένες με την προοπτική της ηγεμονίας από την πλευρά της Αριστεράς. (Μάλλον δεν είναι τυχαίο ότι το περί απαισιοδοξίας και αισιοδοξίας ειπώθηκε από τον γνωστότερο μαρξιστή θεωρητικό της ηγεμονίας.) Δεν θα ήταν υπερβολικά σχηματικό να πούμε ότι η ηγεμονία της Αριστεράς εξαρτάται από τη δυνατότητά της να μοιράζεται με τον κόσμο τόσο τη διανοητική της απαισιοδοξία όσο και τη βουλητική της αισιοδοξία.
Στο πρώτο, η δυσκολία ή ευκολία προσδιορίζεται κυρίως -αν και όχι μόνο- από αντικειμενικούς παράγοντες, δηλαδή παράγοντες που δεν απορρέουν από την ίδια την Αριστερά. Μέχρι τη χρηματοπιστωτική κρίση, ήταν πολύ δύσκολο για την Αριστερά να πείσει για τις ολέθριες συνέπειες του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού, στον βαθμό που εκείνες ακόμη δεν είχαν αρχίσει να καθίστανται ευρέως αισθητές, τουλάχιστον στην Ευρώπη. Οι αντικειμενικές συνθήκες που επικράτησαν έκτοτε, ιδίως στην Ελλάδα, κατέστησαν την απαισιοδοξία της Αριστεράς ασύγκριτα πιο αποδεκτή. Και προφανώς δεν είναι τυχαίο ότι η πρώτη σοσιαλιστική επανάσταση είχε γίνει μέσα στις χειρότερες συνθήκες που είχε γνωρίσει μέχρι τότε η νεοτερική Ευρώπη - εκείνες του Α' Παγκοσμίου Πολέμου.
Εξυπακούεται ότι για την αισιοδοξία της βούλησης οι παράγοντες που πείθουν είναι κυρίως υποκειμενικοί: η Αριστερά πρέπει να πείσει ποικιλοτρόπως τόσο για την αξιοπιστία της όσο και για την ικανότητά της. Υποκειμενικοί μεν παράγοντες, που όμως πείθουν με πραγματικά αποτελέσματα. Ο ΣΥΡΙΖΑ αύξησε ακόμη περισσότερο τη δημοτικότητά του μετά τις εκλογές επειδή κατάφερε να σχηματίσει κυβέρνηση (κάτι που οι περισσότεροι θεωρούσαν εξαιρετικά απίθανο πριν από τις εκλογές, παρά το σταθερό προβάδισμα στις δημοσκοπήσεις).
Η ειρωνεία είναι πως μέχρι την πραγμάτωση του στρατηγικού στόχου της Αριστεράς, δηλαδή του σοσιαλισμού, η επίτευξη αλλά και η διατήρηση της ηγεμονίας της, εκτός από την πειστικότητα της βουλητικής αισιοδοξίας, εξακολουθούν να εξαρτώνται και από εκείνην της διανοητικής απαισιοδοξίας. Στην εντελώς υποθετική περίπτωση που η πολιτική των Μνημονίων θα είχε οδηγήσει σε έξοδο από την κρίση, είναι πολύ αμφίβολο αν η Αριστερά θα κέρδιζε στις εκλογές. Στην ακόμα πιο υποθετική περίπτωση που η κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ, εφαρμόζοντας την ίδια ή παρόμοια νεοφιλελεύθερη πολιτική, θα κατόρθωνε να αμβλύνει τελικά τη λιτότητα και τις συνέπειές της, ίσως να μπορούσε έτσι να διατηρήσει και τη δημοτικότητά της - όχι όμως πλέον ως Αριστερά.
* Ο Κύρκος Δοξιάδης διδάσκει Κοινωνική Θεωρία με ειδίκευση στην Επικοινωνία στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του ΕΚΠΑ
