του Μανόλη Αγγελίδη
Tον Δεκέμβρη συμπληρώθηκαν δέκα χρόνια από τον θάνατο του Κοσμά Ψυχοπαίδη. Με αφορμή την επέτειο αυτή, το Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα οργανώνει, στη μνήμη του, το συνέδριο «Μαρξική κοινωνική θεωρία: Κριτικές και χειραφετητικές διαστάσεις της», την Παρασκευή 20 και το Σάββατο 21 Φεβρουαρίου, στο αμφιθέατρο Δρακόπουλου. Στο Συνέδριο συμμετέχουν με εισηγήσεις τους οι: Μανόλης Αγγελίδης, Φωτεινή Βάκη, Διονύσης Γράβαρης, Θανάσης Γκιούρας, Γιώργος Δαρεμάς, Στέφανος Δημητρίου, Γιώργος Ηλιόπουλος, Γιάννης Καραγιώργος, Δημήτρης Καρύδας, Αλίκη Λαβράνου, Θωμάς Νουτσόπουλος, Παναγιώτης Νούτσος, Απόστολος Πανταζής, Κώστας Σταμάτης, Μάρκος Τσέτσος, Γιώργος Φαράκλας. Το πλήρες πρόγραμμα στην ιστοσελίδα του Ιδρύματος Καράγιωργα (karagiorgas-foundation.gr/ekdiloseis.html). Με την ευκαιρία αυτή, ζητήσαμε από τον Μανόλη Αγγελίδη, καθηγητή φιλοσοφίας στο Πάντειο και μέλος της οργανωτικής επιτροπής, να μας συνοψίσει τη σημασία και την επικαιρότητα του έργου του Ψυχοπαίδη.
Με αφορμή το συνέδριο για τη συμπλήρωση των δέκα χρόνων από τον θάνατο του Κοσμά Ψυχοπαίδη, που θα πραγματοποιηθεί στις 20 και 21 Φεβρουαρίου, ας μου επιτραπεί να αναφερθώ στην επικαιρότητα της σκέψης του. Στο πλαίσιο των θεωρητικών επεξεργασιών του διατυπώνεται ρητά το αίτημα της αναστοχαστικής αναδρομής σε αυτό που αποκαλεί στο τελευταίο βιβλίο του «αρνητική νεωτερική εμπειρία». Αυτό το αίτημα αποτελεί τον πυρήνα του θεωρητικού του προγράμματος, το οποίο θα μπορούσε να οριστεί ως πρόγραμμα ανόρθωσης της κριτικής στο πλαίσιο της σημερινής πραγματικότητας, με άλλα λόγια ως πρόγραμμα αναβίωσης και επικαιροποίησης της διαφωτιστικής διαλεκτικής θεωρίας.
Το πρόγραμμα αυτό αναπτύσσεται μέσα από μια σειρά επεξεργασιών που συνδέουν συστηματικά το ζήτημα της ορθοκανονιστικής εξήγησης με τη διαλεκτική της πράξης. Το εγχείρημα αυτό είναι, από τον ίδιο τον διαλεκτικό του προσανατολισμό, στρατευμένο προς την κατεύθυνση αποφυγής του δογματισμού και του σχετικισμού, αλλά και προς την αντιμετώπιση της απροσδιοριστίας στις κοινωνικές σχέσεις από της σκοπιά της χειραφετητικής πράξης. Η κατεύθυνση που παίρνει το εν λόγω πρόγραμμα εξειδικεύεται στο αίτημα για τη θεμελίωση μιας νέας δεσμευτικότητας. Διευκρινίζεται ωστόσο εν προκειμένω ότι δεν αρκεί αυτό το αίτημα να θεμελιωθεί με αναφορά στην αδικία και στον ανθρώπινο πόνο, αλλά είναι αναγκαίο να έχει πολιτική διάσταση. Αυτή η διάσταση αναπτύσσεται προς δύο κατευθύνσεις: από τη μια μεριά, ως πρόνοια να μην εκφυλιστούν οι πράξεις χειραφέτησης σε εξουσιαστικό μηχανισμό και, από την άλλη μεριά, ως προστασία από τον κυνισμό του σχετικισμού, που περιπαίζει --όπως επισημαίνει στην Πολιτική μέσα στις έννοιες (Νήσος, 1997)-- ως «μύθευμα» τον «χειραφετητικό λόγο» εξαιτίας του κινδύνου να μετατραπεί η χειραφέτηση σε χειραγωγικό εξουσιασμό. Έτσι, το επιστημονικο-θεωρητικό πρόγραμμα του Ψυχοπαίδη είναι ιδιαιτέρως ευρύ:
Με αφετηρία τη συγκρότηση ενός κριτικού φιλοσοφικού πλαισίου για τα ζητήματα της επιστημολογίας των κοινωνικών επιστημών, θέτει ως στόχο την οριοθέτηση του σχετικισμού και τον έλεγχο των αξιών που καθοδηγούν την έρευνα αλλά και την πολιτική παρέμβαση.
Προνομιακό πεδίο της έρευνας του Ψυχοπαίδη είναι η επαναδιατύπωση μιας κριτικής θεωρίας της κοινωνίας και της ιστορίας στις σημερινές συνθήκες και χάριν των σημερινών αναγκών. Με αυτή την έννοια, η επεξεργασία και η ανάπτυξη μιας κριτικής επιστημολογίας προσανατολίζονται προς τη διασφάλιση της δυνατότητας να τεθούν τα προβλήματα συγκρότησης σύγχρονων κοινωνιών και τα αιτήματα της πράξης, σε περιβάλλον προϊούσας κρίσης σε παγκόσμιο επίπεδο και με συμφέρον την άρση της. Αυτή η προβληματική τίθεται από τη σκοπιά των αιτημάτων της χειραφέτησης, της αποκατάστασης σχέσεων αλληλεγγύης και της διαφύλαξης της ανθρώπινης ζωής και συνδέεται με ερωτήματα που αφορούν προβλήματα ανόρθωσης των απειλουμένων κανόνων και αποκατάστασης των όρων της κοινωνικής συνοχής που ευρίσκονται σήμερα υπό διακινδύνευση.
Το κριτικό πρόγραμμα του Ψυχοπαίδη μπορεί να ανιχνευθεί στα πιο σημαντικά έργα του. Στο έργο του Κριτική φιλοσοφία και λογική των θεσμών. Έρευνες για την πολιτική φιλοσοφία του Καντ (Εστία, 2001) η καντιανή κριτική του Λόγου θεματοποιείται ως άξονας μιας κριτικής της κοινωνίας. Στο πλαίσιο αυτής της κριτικής η καντιανή προβληματική ανακατασκευάζεται ως προβληματική που αξιώνει την ανόρθωση των ανθρώπινων σχέσεων εντός του φορμαλισμού του Λόγου.
Στο έργο του Ιστορία και Μέθοδος (Σμίλη, 1994) σκοπός της έρευνας είναι η ανακατασκευή της σχέσης μεταξύ της ιστορικής συνείδησης και των τύπων θεμελίωσης στις κοινωνικές επιστήμες, και πεδίο της οι κλασικές κοινωνικές θεωρίες από τον Kant ώς τον Weber. Αυτή η θεωρητική παράδοση τίθεται δεσμευτικά ως όρος της σημερινής κοινωνικο-θεωρητικής συνείδησης, ως αναγκαία προϋπόθεση για την ανακατασκευή τόσο του ιστορικού ορίζοντα, εντός του οποίου κινείται η σημερινή κοινωνική θεωρία, όσο και των τύπων θεμελίωσής της.
Στους Κανόνες και αντινομίες στην πολιτική (Πόλις, 1999) κεντρική θέση καταλαμβάνει η έρευνα της φύσης και της δικαιολόγησης των πολιτικών κανόνων ως αντικείμενο της πολιτικής φιλοσοφίας. Πρόκειται για ένα πρόγραμμα, μέσα στο οποίο το ζήτημα της πολιτικής πράξης αναδεικνύεται ως ένα από τα πλέον σημαντικά. Αυτό το πρόγραμμα αναπτύσσεται με τρόπο ώστε να καταδειχθεί ότι η προϋπάρξασα πολιτικο-θεωρητική σκέψη δεν αποτελεί ένα απλό ιστορικό επεισόδιο, μεταξύ άλλων, που μπορεί ενδεχομένως να παραβλεφτεί, αλλά απεναντίας συγκροτείται ως ιστορία της σημερινής σκέψης και πράξης, ως αναγκαίο πλαίσιο κατανόησης των αντινομιών της σημερινής πολιτικής θεωρίας αλλά και των αδιεξόδων της σημερινής κοινωνίας. Ανάμεσα στα ερωτήματα που τίθενται και αναπτύσσονται σε αυτό το έργο είναι εκείνα που αφορούν τις συνδέσεις μεταξύ της αξιολόγησης και των εμποδίων που τίθενται κοινωνικά ως προς τη συγκρότηση των πολιτικών κανόνων˙ ερωτήματα που φανερώνουν τις εσωτερικές συνδέσεις των πολιτικών κανόνων με τις αξίες της «πόλης» στην κλασική πολιτικο-φιλοσοφική σκέψη˙ ερωτήματα που αφορούν την αντίληψη των κανόνων ως «εξουσιαστικών μέσων» που διασφαλίζουν την κοινωνική συνοχή˙ ερωτήματα που αφορούν την κατανόηση των κανόνων ως «ελευθεριακών μέσων» που διασφαλίζουν αντιστοίχως όρους κοινωνικής συνοχής· ερωτήματα που συνδέονται με την «αστάθεια» των κανονιστικών πλαισίων και στρέφονται προς το ιδεώδες πραγματοποίησης όρων αλληλεγγύης και άρσης των εκμεταλλευτικών σχέσεων· τέλος, ερωτήματα που αφορούν τους όρους συγκρότησης της πολιτικής νεωτερικότητας. Αυτά τα ερωτήματα καταλήγουν σε συστηματικά διατυπωμένες θεωρητικές προτάσεις ως προς το πλαίσιο που θα ήταν δυνατό να συζητηθούν σήμερα ζητήματα ανόρθωσης των κανόνων που απειλούνται, όπως και ζητήματα αποκατάστασης της κοινωνικής συνοχής που ευρίσκεται σε διαρκή διακινδύνευση.
Στο τελευταίο του βιβλίο Όροι, αξίες, πράξεις (Πόλις, 2005) ερευνάται η δυνατότητα μιας κριτικής κοινωνικής θεωρίας σήμερα. Στην προβληματική του Ψυχοπαίδη, τούτο σημαίνει την αναζήτηση των όρων συγκρότησης μιας αξιολογικά και περιεχομενικά προσανατολισμένης θεωρίας της σημερινής ιστορικο-κοινωνικής πραγματικότητας. Η αναζήτηση αυτών των όρων οδηγεί στη διερεύνηση μιας σειράς εξαιρετικά σύνθετων προβλημάτων, η αντιμετώπιση των οποίων προϋποτίθεται, προκειμένου να καταστεί δυνατή η ανάπτυξη μιας τέτοιου τύπου θεωρίας. Αναφέρουμε ενδεικτικά τη διερεύνηση προβλημάτων που αφορούν του όρους «υλικότητα», «ιστορικότητα», «αξιακή συγκρότηση του κοινωνικού», «σχέση εννοιακής (λογικής) και ιστορικής (φαινομενολογικής) συγκρότησης του αντικειμένου», τα εξειδικευμένα προβλήματα της διαλεκτικής μεθόδου (έκθεση κατηγοριών, διαλεκτική κρίση, προσδιορισμένη άρνηση), το ζήτημα της απροσδιοριστίας, της μεταφρασιμότητας, του χαρακτήρα της πράξης, αλλά και προβλήματα μιας σύγχρονης αρετολογίας. Η αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων προς την κατεύθυνση μιας κριτικής θεωρίας συνιστά αυτό που ο Ψυχοπαίδης κατανοεί ως «κριτική επιστημολογία», χαρακτηριστικό στοιχείο της οποίας η αναστοχαστική κριτική ιδέα της ελευθερίας και η θέση της ως πρακτικό αίτημα.
