του Νίκου Σαραντάκου
Η στήλη μετράει έξι χρόνια ζωής, και οι εκλογές της περασμένης Κυριακής ήταν η όγδοη εκλογική αναμέτρηση που έχει περάσει η χώρα σ' αυτή την εξαετία, οπότε έχουμε ήδη αφιερώσει αρκετά άρθρα στο εκλογικό λεξιλόγιο και μάλλον έχουμε εξαντλήσει αυτό το πεδίο. Ωστόσο οι πρόσφατες εκλογές δεν ήταν σαν τις άλλες: στην ολοκλήρωση του άλματος που άρχισε τον Μάιο του 2012, έφεραν τον ΣΥΡΙΖΑ στην πρώτη θέση και στα πρόθυρα της αυτοδυναμίας, ένα γεγονός ιστορικό, αφού πρώτη φορά στην Ελλάδα, και πιθανώς στην Ευρώπη, κερδίζει τις εκλογές και σχηματίζει κυβέρνηση ένα κόμμα της ριζοσπαστικής Αριστεράς.
Στην αναγκαστικά σύντομη προεκλογική εκστρατεία, συγκρούστηκαν η ελπίδα με τον φόβο, καθώς η στρατηγική της απερχόμενης συγκυβέρνησης στην κινδυνολογία στηριζόταν. Η ελπίδα νίκησε κατά κράτος, και δικαιωματικά θα έλεγε κανείς το σημερινό μας άρθρο σε αυτή τη λέξη είναι αφιερωμένο, ιδίως επειδή η νέα κυβέρνηση που μόλις σχηματίστηκε ενισχύει την ελπίδα για μια ριζικά άλλη πολιτική.
Η ελπίδα λοιπόν, λέξη αρχαία, ομηρική (στην Οδύσσεια), προέρχεται από ένα πανάρχαιο ρήμα, το έλπομαι, που σήμαινε «προσδοκώ, ελπίζω». Στον παππού Ησίοδο τη βρίσκουμε και προσωποποιημένη (μούνη δ' αυτόθι Ελπίς) να απομένει τελευταία παρηγοριά, όταν η Πανδώρα αστόχαστα ξεσκέπασε το πιθάρι και σκόρπισε όλα τα δεινά στις παλιές γενιές των ανθρώπων. Από την ελπίδα προέκυψε και το ρήμα «ελπίζω», και πάλι με τη σημασία «προσδοκώ, περιμένω», που μπορούσε να είναι είτε θετικό, είτε να πάρει και αρνητική χροιά, π.χ. «τουτί το κακόν ουδέποτ' ήλπισα».
Στα αρχαία λοιπόν, η ελπίς μπορούσε να είναι και η προσμονή κάποιου κακού, δηλαδή ο φόβος: όπως λέει ο Πλάτωνας, «φόβος μεν η προ λύπης ελπίς», δηλαδή ο φόβος είναι η προσδοκία της λύπης. Στα νεότερα χρόνια, επικράτησε η θετική προσμονή, κι έτσι σήμερα ελπίδα είναι η σχετική ή απόλυτη βεβαιότητα ότι θα συμβεί κάτι επιθυμητό ή ωφέλιμο (ή ότι δεν θα συμβεί κάτι δυσάρεστο), αν και η σημασία της ουδέτερης προσδοκίας διασώζεται στο επίθετο ανέλπιστος, που μπορεί να αναφέρεται τόσο σε κάτι καλό όσο και σε κάτι κακό.
Από την ελπίδα προκύπτουν και τα αρχαία επίθετα άπελπις και εύελπις, όπως και το νεότερο φέρελπις, όλα τζαναμπέτικα στην κλίση τους, όπως και το ουσιαστικό «ο εύελπις» με τη σημασία του αξιωματικού που εκπαιδεύεται στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων, που την ονόμασε έτσι ο Καποδίστριας όταν την ίδρυσε το 1828 για να εκφράσει τις καλές ελπίδες που εναπόθετε το επαναστατημένο έθνος στα στρατιωτικά του στελέχη (που βέβαια, στα επόμενα χρόνια πολλές φορές τις πρόδωσαν οργανώνοντας πραξικοπήματα). Το όνομα «ευέλπιδες» προέρχεται από ένα απόσπασμα του Θουκυδίδη, όπου οι Αθηναίοι χαρακτηρίζονται «εν τοις δεινοίς ευέλπιδες», που ελπίζουν κάτι καλό όταν βρίσκονται σε δύσκολη θέση.
Οι ελπίδες μπορεί να είναι κρυφές, τρελές, βάσιμες, γλυκιές, αμυδρές, απατηλές ή και φρούδες, δηλαδή μάταιες. Τις ελπίδες μας τις εναποθέτουμε σε κάποιον ή σε κάτι· κάποτε να διαψεύδονται, άλλοτε να αναπτερώνονται. Όταν επιχειρούμε κάτι χωρίς να ξέρουμε πού θα μας βγάλει, λέμε ότι «πάμε στο άγνωστο με βάρκα την ελπίδα». Το αίσθημα που μας κυριεύει όταν χάνουμε τις ελπίδες μας είναι η απελπισία αλλά σε γενικές γραμμές ο άνθρωπος από τη φύση του εξακολουθεί να ελπίζει ακόμα και στο πιο μαύρο σκοτάδι· όπως λέει η παροιμία, η ελπίδα πεθαίνει τελευταία, ή, «όσο ζω ελπίζω», ένα ρητό που το ξέρουμε και στα λατινικά ακόμη και πολλοί που είμαστε αμύητοι στη γλώσσα του Κικέρωνα: ντουμ σπίρο σπέρο (dum spiro, spero, κατά λέξη: όσο αναπνέω ελπίζω).
Αυτό το spero, από το ρήμα sperare, έχει περάσει στις ρωμανικές γλώσσες (μάλιστα στα ισπανικά το ρήμα esperar έχει και τις δυο σημασίες, περιμένω και ελπίζω, όπως και στα αρχαία ελληνικά), ενώ η ελπίδα είναι esperanza στα ισπανικά και speranza στα ιταλικά· αυτά είναι και γυναικείο όνομα, όπως και στα ελληνικά η Ελπίδα· θα θυμηθούμε βέβαια και τη Σπεράντζα Βρανά (Ελπίδα Χωματιανού το πραγματικό της όνομα) ή τον γιατρό και ποιητή Στέλιο Σπεράντσα. Κι ένας άλλος γιατρός, ο Πολωνός Λουδοβίκος Ζάμενχοφ, με το ψευδώνυμο Δόκτωρ Εσπεράντο, έφτιαξε μια τεχνητή διεθνή γλώσσα θέλοντας να διευκολύνει τη συνεννόηση των λαών και την παγκόσμια ειρήνη, η οποία ονομάστηκε επίσης Εσπεράντο (Esperanto), η πιο διαδεδομένη τεχνητή διεθνής γλώσσα.
Η ελπίδα είναι πράγμα πολύτιμο, είναι όμως και εύθραυστο. Ο ΣΥΡΙΖΑ υποσχέθηκε ότι η ελπίδα έρχεται και τις ελπίδες που του εμπιστεύτηκε ο ελληνικός λαός δεν πρέπει να τις διαψεύσει. Από την περασμένη Κυριακή γυρίσαμε σελίδα –ταιριάζει εδώ, θαρρώ, ο στίχος του Σολωμού: «Θύρες ανοίξτ' ολόχρυσες για την γλυκιάν ελπίδα».
* Ο Νίκος Σαραντάκος είναι συγγραφέας, μεταφραστής και κατοικοεδρεύει στα sarantakos.wordpress.com και www.sarantakos.com.
