ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΧΑΣΑΠΗ
Το πρόβλημα του τετραγωνισμού του κύκλου, δηλαδή η κατασκευή ενός τετραγώνου που να έχει εμβαδόν ίσο με το εμβαδόν ενός δοσμένου κύκλου, είναι ευρύτατα γνωστό ως ένα από τα άλυτα προβλήματα των μαθηματικών, το οποίο διατυπώθηκε για πρώτη φορά στην κλασική αρχαιότητα. Το πρόβλημα αυτό, μάλιστα, έγινε στον καθημερινό λόγο συνώνυμο ενός προβλήματος που θεωρείται άλυτο, οπότε και η απόπειρα της λύσης είναι μάταιη. Αυτό που δεν είναι ευρύτατα γνωστό είναι οι δύο όροι υπό τους οποίους απαιτείται η λύση του προβλήματος. Ο πρώτος είναι ότι για τη λύση του προβλήματος πρέπει να χρησιμοποιηθούν μόνο ο κανόνας, δηλαδή ένας αδιαβάθμητος χάρακας, και ο διαβήτης, ώστε η λύση του να τεκμηριώνεται στα θεωρήματα του Ευκλείδη, και ο δεύτερος όρος είναι ότι το πρόβλημα πρέπει να λυθεί σε έναν πεπερασμένο αριθμό βημάτων. Έχει αποδειχτεί ότι αν παραλείψουμε έναν από τους δύο περιορισμούς, δηλαδή αν χρησιμοποιήσουμε και άλλα γεωμετρικά όργανα ή αν εφαρμόσουμε τεχνικές του απειροστικού λογισμού, το πρόβλημα λύνεται. Παρ' όλα αυτά, για αιώνες οι μαθηματικοί προσπαθούσαν να τετραγωνίσουν τον κύκλο, χωρίς να παραβιάσουν τους περιορισμούς του Ευκλείδη, οι οποίοι απέρρεαν από την Πλατωνική φιλοσοφία για τα μαθηματικά. Μέχρι τον 16ο αιώνα, οπότε άρχισε να διαφαίνεται ότι κάθε προσπάθεια τετραγωνισμού του κύκλου υπό αυτούς τους όρους είναι μάταιη και οι μαθηματικοί της εποχής χωρίστηκαν σε δύο στρατόπεδα. Σ' αυτούς που θεωρούσαν ότι το πρόβλημα είναι άλυτο εάν δεν παραβιαστούν οι περιορισμοί για τη λύση του και σ' αυτούς που πίστευαν ότι το πρόβλημα λύνεται αρκεί να γίνουν οι κατάλληλοι, πρωτότυποι, χειρισμοί του κανόνα και του διαβήτη.
Μέχρι που στα τέλη του 19ου αιώνα αποδείχθηκε ότι το πρόβλημα είναι άλυτο με κανόνα και διαβήτη γιατί στη λύση του ενέχεται ο αριθμός π που με απλά λόγια είναι ακαθόριστος. Παρά την απόδειξη, όμως, ότι το πρόβλημα είναι άλυτο υπό τους όρους που έχει τεθεί, πολλοί μαθηματικοί για πολλά χρόνια επιχειρούσαν να βρουν λύση και χιλιάδες λύσεις δημοσιοποιήθηκαν, που αποδείχθηκαν βέβαια όλες λανθασμένες στη συλλογιστική τους.
Κάτι ανάλογο με τον τετραγωνισμό του κύκλου παρακολουθούμε τα τελευταία χρόνια με το πρόβλημα του δημόσιου χρέους της χώρας μας. Στο φιλοσοφικό πλαίσιο του νεοφιλελευθερισμού διατυπώνονται περιορισμοί για τη λύση του οι οποίοι σε οικονομικό επίπεδο είναι ανάλογοι των περιορισμών του κανόνα και του διαβήτη της γεωμετρίας και υπό τους όρους αυτούς επιχειρείται η αντιμετώπιση του προβλήματος με τα γνωστά μέτρα των Μνημονίων. Παράλληλα, κάθε επιχείρημα που καταδεικνύει ότι το πρόβλημα, όχι μόνο δεν έχει λύση σ' αυτό το πλαίσιο, αλλά και όλες οι απόπειρες για τη λύση παράγουν νέα, επίσης άλυτα, προβλήματα απορρίπτεται με την αιτιολογία ότι το πρόβλημα λύνεται, αλλά δεν γίνονται οι κατάλληλοι χειρισμοί για τη λύση του, που συνήθως αποκαλούνται μεταρρυθμίσεις. Το ενδεχόμενο να χρησιμοποιηθούν άλλα οικονομικά όργανα ή και άλλες μέθοδοι του απειροστικού λογισμού της πολιτικής είναι έξω από τη λογική των απόψεων αυτών, οι οποίες αρνούνται να κατανοήσουν ότι η λύση κάθε προβλήματος καθορίζεται από το πλαίσιο μέσα στο οποίο τίθεται το πρόβλημα και απαιτείται η λύση του και η άρνηση αυτή είναι μειονέκτημα όχι της πολιτικής, αλλά της εγκύκλιας παιδείας των εκφραστών τους.
