του Δημήτρη Χασάπη και της Ελένης Γιαννακοπούλου
Οι πρώτες σελίδες των εφημερίδων, και ιδίως οι κύριοι τίτλοι έχουν ιδιαίτερη σπουδαιότητα στη διαμόρφωση αυτού που έχει αποκληθεί «κοινή γνώμη» για δύο κυρίως λόγους. Πρώτον, γιατί επιλέγουν και αναδεικνύουν ως σημαντικά συγκεκριμένα πολιτικά ή κοινωνικά γεγονότα, και, μέσα από την παρουσίασή τους διαμορφώνουν μια συγκεκριμένη οπτική πρόσληψης και ερμηνείας των γεγονότων αυτών. Δεύτερον, επειδή τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων έχουν μεγαλύτερη αναγνωσιμότητα από την εφημερίδα, αφού προβάλλονται στα περίπτερα, συνοψίζονται σε ειδησεογραφικές τηλεοπτικές εκπομπές και αναπαράγονται σε συναφείς ιστοσελίδες του διαδικτύου. Παράλληλα, η χρήση επιλεγμένων λέξεων, πολιτικά ή συναισθηματικά φορτισμένων, η αξιοποίηση μεταφορικών εκφράσεων και η χρήση αριθμών συμβάλλουν στη δημιουργία εντυπώσεων και στην αποτύπωσή τους στη μνήμη των αναγνωστών τους, εντείνοντας την επίδρασή τους στη διαμόρφωση των απόψεών τους.
Στην ελληνική κρίση, από τη διαπίστωση και τη διατύπωσή της ως κρίσης χρέους το 2009 μέχρι σήμερα, οι κύριοι τίτλοι των εφημερίδων ευρείας κυκλοφορίας, μαζί με εκείνους των δελτίων ειδήσεων τηλεοράσεων και ραδιοφώνων μεγάλης θέασης και ακροαματικότητας αποτέλεσαν σημαντικά «μέσα» προετοιμασίας και διαμόρφωσης της γνώμης και της στάσης των πολιτών απέναντι στις πολιτικές λιτότητας, περιστολής των εργασιακών δικαιωμάτων και κατάλυσης του κοινωνικού κράτους, πολιτικές που επιβλήθηκαν ως αναπόφευκτες. Στο πλαίσιο αυτό, η χρήση αριθμητικών εκφράσεων, αλλά και λέξεων που συνοδεύουν τις εκφράσεις αυτές, έπαιξε, και παίζει, καθοριστικό ρόλο στην «κατασκευή» μιας συγκεκριμένης οπτικής της κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας και κατά συνέπεια στο καθορισμό του πλαισίου και του περιεχομένου της πολιτικής συζήτησης για την κρίση και τις πολιτικές αντιμετώπισής της. Είναι χαρακτηριστικό ότι το πλήθος των αριθμητικών εκφράσεων πολλαπλασιάζεται τις μέρες που προηγούνται της αναγγελίας περικοπών μισθών και συντάξεων ή απορυθμίσεων του εργασιακού πλαισίου. Στη συνέχεια, συνοψίζουμε χαρακτηριστικές διαστάσεις αυτής της όψης των πρωτοσέλιδων τίτλων, για να αναδείξουμε ένα από τα όπλα που χρησιμοποιήθηκαν για τη παραγωγή του «σοκ και δέους», το οποίο διαμόρφωσε την αποδοχή ακόμα και των πιο ακραίων πολιτικών λιτότητας και περιστολής εργασιακών και κοινωνικών δικαιωμάτων.
Η επιλογή των αριθμών: δημιουργώντας το πλαίσιο
Κύριο στόχο των εφημερίδων οι οποίες υποστηρίζουν ενεργά τις κυβερνητικές αποφάσεις και πολιτικές, από τη λήψη των πρώτων μέτρων λιτότητας μέχρι σήμερα, αποτέλεσε, ως γνωστόν, η θέση ότι οι συνέπειες της κρίσης πρέπει να αντιμετωπιστούν εξίσου από όλους τους πολίτες, ανεξάρτητα από τα εισοδήματα και τις πηγές τους, αφού όλοι συνέβαλαν με τις πράξεις, συμπεριφορές και τις στάσεις τους στη δημιουργία του δημόσιου χρέους και άρα της κρίσης. Τη θέση αυτή υποστηρίζουν και δημοσιοποιούν ποικιλοτρόπως όλα τα πολιτικά στελέχη της Νέας Δημοκρατίας και του ΠΑΣΟΚ. Για τη διάδοση και εμπέδωσή της επιστρατεύτηκαν στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων ένα πλήθος αριθμητικών εκφράσεων και, κυρίως, ποσοστών. Τα ποσοστά –μια φαινομενικά απλή και εύκολα κατανοητή έννοια–χρησιμοποιήθηκαν προνομιακά για την κατασκευή και ανακατασκευή μια «οικονομικής» πραγματικότητας η οποία προβλήθηκε από της εφημερίδες. Τα ποσοστά, όμως, δεν εκφράζουν μεγέθη, αλλά σχέσεις μεταξύ δύο μεγεθών, εξαρτώνται επομένως από την μεταβολή του ενός, του άλλου ή και των δύο μεγεθών, αλλά όταν διατυπώνονται ως «αριθμοί» δεν γίνεται καμία αναφορά στα μεγέθη τα οποία συσχετίζουν. Αφού είναι αριθμητικές εκφράσεις και όχι αριθμοί ενδείκνυται για αριθμητικές αλχημείες, αλλά και πολιτικούς χειρισμούς, προβάλλοντας μεταξύ άλλων μια πλαστή έννοια ισότητας. Για παράδειγμα, ο τίτλος «Μείωση μισθών κατά 4%» (Βραδυνή, 19.12.2009) προβάλει την ισότητα του ποσοστού, αλλά αποκρύπτει την ανισότητα των ποσών που αντιστοιχούν σε κάθε μισθό. Φαινομενικά, δηλαδή, και στο επίπεδο των εντυπώσεων, η μείωση των μισθών στη βάση της «ισότητας των ποσοστών» συγκαλύπτει την ανισότητα των διαφορών στην αριθμητική της «αφαίρεσης των μεγεθών».
Ακέραιοι και δεκαδικοί αριθμοί, κλάσματα και ποσοστά χρησιμοποιούνται κατά περίπτωση για να εκφράσουν καταστάσεις αλλαγών (αυξήσεις ή μειώσεις μισθών, απολύσεις εργαζομένων ή χρεοκοπίες επιχειρήσεων), σχέσεις μέρους-όλου ή συγκρίσεις δύο ή περισσότερων μεγεθών, επιβάλλοντας στους αναγνώστες μια λογική αριθμοποίησης της πολιτικής μέσα από την οποία οι αριθμοί και οι κάθε λογής αριθμητικοί δείκτες αναγορεύονται σε βασικά μέσα διατύπωσης και αποτίμησης της σημασίας κάθε οικονομικού και κοινωνικού προβλήματος, αλλά και κύριο κριτήριο της λύσης του. Τα πρωτοσέλιδα των Νέων (13.7.2008) και της Ελευθεροτυπίας (25.11.2011, 28.6.2010) είναι ενδεικτικά (Εικ. 1, 2, 3):
Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις, η δομή του κειμένου μέσα στο οποίο εντάσσονται οι αριθμοί δεν είναι καθόλου σαφής ή ευκολονόητη σε πολλούς αναγνώστες, για τους οποίους οι ιδιότητες και οι αναφορές των αριθμών δεν είναι καθόλου οικείες. Η χρήση των αριθμών δίνει μια αίσθηση αντικειμενικότητας στην προβολή ενός γεγονότος, μιας άποψης ή μιας επιλογής, ανεξάρτητα από τα πρόσωπα που τα διατυπώνουν ή τα διαβάζουν. Παράλληλα, η γλώσσα των αριθμών καθιστά αξιόπιστη, άρα μη αμφισβητήσιμη, την περιγραφή μιας «πραγματικότητας» και ταυτόχρονα υποβάλλει μια αίσθηση αναπόφευκτου στους τεκμηριωμένους στην αξιοπιστία των αριθμών χειρισμούς της, οι οποίοι ως εκ τούτου τίθενται εκτός πολιτικών επιλογών.
Η επιλογή των λεκτικών εκφράσεων: Επηρεάζοντας τις ερμηνείες των αριθμών
Οι κύριοι τίτλοι των εφημερίδων χρησιμοποιώντας αριθμούς για την αναγγελία ή το σχολιασμό γεγονότων νοηματοδοτούνται από τις αναφορές των αριθμών και από τις εκφράσεις που συνοδεύουν και εμμέσως σχολιάζουν τους αριθμούς αυτούς. Οι αριθμοί εκφράζουν κατά περίπτωση μεγέθη, όπως για παράδειγμα χρηματικά ποσά, τα οποία αναφέρονται άλλοτε σε ατομικές περιπτώσεις και άλλοτε σε πληθυσμιακές ομάδες -- μόνο που στη δεύτερη περίπτωση είναι δύσκολο ή και αδύνατον να κατανοηθεί από τον αναγνώστη η αναφορά τους, χωρίς τη συνεκτίμηση συναφών στοιχείων. Παράδειγμα, Τα Νέα της 21.1.2010 (Εικ. 4)
Παράλληλα, οι αριθμοί συνοδεύονται από λεκτικές ή ποσοτικές εκφράσεις, οι οποίες δεν καθιστούν απλώς δυσνόητες τις αναφορές τους, αλλά συσκοτίζουν και το νόημα τους. Τα πρωτοσέλιδα των Νέων (2.9.2009) και της Ελευθεροτυπίας (11.5.2010) είναι χαρακτηριστικά (Εικ. 5-6):
Σε πολλές, μάλιστα, περιπτώσεις ο κύριος τίτλος της εφημερίδας συνδυάζει δύο ή περισσότερες αριθμητικές εκφράσεις οι οποίες αναφέρονται σε διαφορετικά μεγέθη (Εικ. 7):
Οι εικόνες και τα χρώματα επιστρατεύονται σε πολλούς τίτλους εφημερίδων ώστε λειτουργώντας ως παράλληλα σχόλια να κατευθύνουν μέσα και από τον εντυπωσιασμό την ερμηνεία των αριθμητικών δεδομένων, πριν καν ο αναγνώστης ολοκληρώσει την ανάγνωση του κειμένου. Το πρωτοσέλιδο της Ελευθεροτυπίας (2.11.2009) είναι χαρακτηριστικό:
Ένα καθεστώς αλήθειας για την κρίση
Σε καταστάσεις οικονομικής και κοινωνικής κρίσης, όπως αυτές που βιώνουμε στην Ελλάδα, στη διάρκεια των οποίων οξύνεται η αντιπαράθεση πολιτικών δυνάμεων, ομάδων συμφερόντων αλλά και απόψεων, η χρήση των αριθμών στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων και στους τίτλους των ραδιο-τηλεοπτικών δελτίων ειδήσεων διαμορφώνουν μια ρητορική, η οποία διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στη συγκρότηση ενός δημόσιου λόγου και ενός τρόπου σκέψης στον οποίο τα «τεχνικά» δεδομένα και τα αντίστοιχα επιχειρήματα κυριαρχούν στην πολιτική συζήτηση αποκλείοντας την πλειονότητα των πολιτών, όχι μόνο από τη συμμετοχή σε αυτού του τύπου την συζήτηση, αλλά και από τη διαμόρφωση απόψεων για τις επιλογές και τις αποφάσεις διαχείρισης της κρίσης. Αυτή η «τεχνικοποίηση» της πολιτικής επιβάλλει μια διαμορφωμένη από τους αριθμούς εικόνα της πραγματικότητας, ως την «πραγματικότητα», στην οποία επιτρέπονται μόνο ορισμένου τύπου επιλογές και δράσεις, διαμορφώνει μια ορισμένη πολιτική και κοινωνική «κανονικότητα» και προβάλλει μια «ιδεολογία» που θέλει να είναι κατανοητός μόνο εκείνος ο κόσμος που ποσοτικοποιείται και εκφράζεται αριθμητικά. Στις διαδικασίες αυτές τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων και οι τίτλοι των τηλεοπτικών ειδήσεων αποτελούν σημαντικό μέρος των μηχανισμών παραγωγής και διάχυσης της «πολιτικής αλήθειας» συμπεριλαμβάνοντας, αποκλείοντας, τροποποιώντας, μεθοδεύοντας ή αναπαριστώντας καταστάσεις δεδομένα και απόψεις.
Φυσικά, οι σχέσεις εξουσίας, αλήθειας και μέσων ενημέρωσης είναι σύνθετες και η ρητορική των αριθμών ως στοιχείο του πολιτικού λόγου δεν αποτελεί παρά μία, και ίσως όχι τη σημαντικότερη, διάσταση των σχέσεων αυτών. Αποτελεί όμως, μια καθοριστική συνεισφορά του καθεστωτικού Τύπου στην δημιουργία αυτού που ο Φουκό έχει αποκαλέσει «καθεστώς αλήθειας» για τη κρίση, τις αιτίες και την αντιμετώπισή της, ένα καθεστώς το οποίο υπηρετεί συγκεκριμένες πολιτικές δυνάμεις και ομάδες συμφερόντων.
*Ο Δημήτρης Χασάπης είναι καθηγητής Μαθηματικής Εκπαίδευσης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Η Ελένη Γιαννακοπούλου είναι καθηγήτρια-σύμβουλος Εκπαίδευσης Ενηλίκων στο ΕΑΠ. Στο άρθρο συνοψίζονται επιλεκτικά μερικές από τις διαπιστώσεις μιας ευρύτερης έρευνας για τη χρήση αριθμητικών εκφράσεων στον πολιτικό λόγο κατά την περίοδο της κρίσης.
