Στα 28 μου κέρδισα έναν ραδιοφωνικό διαγωνισμό απαντώντας στο ερώτημα «ποιος είναι ο πιο ρατσιστής βασιλιάς;» αποκρινόμενος: «είναι οι δύο βασιλιάδες στο σκάκι, όχι μόνο ο λευκός, αλλά και ο μαύρος». Εκείνος που είχε θέσει το ερώτημα δεν είχε υπόψη του μια τέτοια απάντηση ούτε είχε σκεφτεί τον ρατσισμό εκ μέρους των μαύρων ή των άλλων φυλών που εκδηλώνεται εναντίον των λευκών με την πρώτη ευκαιρία. Φαίνεται ότι ούτε ο σεβάσμιος ποιητής Νάνος Βαλαωρίτης (πολλοί ποιητές έσφαλαν πολιτικά) ούτε ο κυβερνητικός μάνατζερ Αντώνης Σαμαράς έχουν κατανοήσει την ουσία της φυλετικής διάκρισης.
Ρατσισμός είναι το δόγμα που εκλαμβάνει μια συλλογικότητα ή ένα σύνολο ανθρώπων με συγκεκριμένα γνωρίσματα, κυρίως φυλετικά ‐αλλά περιλαμβάνονται και εθνικά, πολιτιστικά, θρησκευτικά, ιδεολογικά κ.ά.‐ ως ανώτερη των άλλων συλλογικοτήτων. Το πιο συνηθισμένο είδος ρατσισμού είναι ο φυλετικός ρατσισμός, με πιο προβεβλημένο το περιβόητο παράδειγμα του apartheid στη Νότιο Αφρική, της ναζιστικής έκφρασης Deutschland über alles (που είναι ο πρώτος στίχος από την πρώτη στροφή του κανονικού επίσημου εθνικού ύμνου των Γερμανών),1 του προπαγανδιστικού μότο Blut und Boden (Αίμα και Έδαφος/Χώμα), της ΚΚΚ (Κου Κλουξ Κλαν) του αμερικάνικου Νότου κτλ.
Ο ρατσισμός είναι ένα λογικό σφάλμα, όπως μας διδάσκει η επιχειρηματολογία της ηθικής φιλοσοφίας σχετικά με τον πολιτισμικό σχετικισμό (cultural relativism),2 να θεωρούμε δηλαδή κάποιους πολιτισμούς ως υποδεέστερους, κατώτερους ή άξιους περιφρόνησης, λόγω της φυλετικής ή εθνικής καταγωγής τους ή αντιστοίχως κάποιες κοινωνίες ή συλλογικότητες (σύνολα, ομάδες). Ο ρατσισμός εκδηλώνεται και με πιο χαλαρές μορφές καλαμπουριού, πλάκας και ανεκδοτικής υποτίμησης σε άτομα ή ομάδες με συγκεκριμένα πολιτισμικά, φυλετικά ή έμφυλα χαρακτηριστικά (όπως οι Βέλγοι για τους Γάλλους, οι Πολωνοί για τους Αμερικανούς, οι Πόντιοι για τους Νεοέλληνες, οι ομοφυλόφιλοι, οι ξανθιές ή απλώς οι γυναίκες -οπότε τον λέμε σεξισμό- για τους φαλλοκράτες κτλ).
Ώς εδώ, λοιπόν, η απάντηση στο ερώτημα «ποιος είναι ο πιο ρατσιστής βασιλιάς» αναφέρεται στον λευκό βασιλιά. Η απάντηση που αναφέρεται στον μαύρο βασιλιά στο σκάκι ‐και στη ζωή‐ τοποθετείται προπετώς στον εννοιολογικό χώρο των «αντι-», στην προκειμένη περίπτωση του αντιρατσισμού.
Με άλλα λόγια, ο πνευματικός, ο πολιτικός και ο απλός κόσμος φαίνεται να ενστερνίζεται την άποψη ότι ο «αντιρατσισμός» είναι καλό πράγμα, έχει θετικό πρόσημο, οπότε το να θεωρούμε τους ρατσιστές ως κατώτερη ή άξια περιφρόνησης συλλογικότητα, λόγω της «απάνθρωπης» ιδεολογίας τους, αποτελεί μια θεάρεστη και προοδευτική ή «δημοκρατική» επιλογή. Επομένως, πολλές από τις «αντι-» στάσεις μας τις ασπαζόμαστε, με περισσή αυταρέσκεια, ως θετικές και καταλήγουμε να είμαστε αντι‐κομμουνιστές, αντι‐σταλινικοί, αντεξουσιαστές, αντι‐ναζιστές, αντι‐φαλλοκράτες, αντι‐φασίστες, αντι‐σημίτες κτλ.
Αν, όμως, σκεφτούμε λογικά και απροκατάληπτα, μήπως καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι και ο αντιρατσισμός είναι μια μορφή ρατσισμού; Ο αντιρατσισμός είναι ρατσισμός και ο αντιρατσιστής είναι ρατσιστής, ίσως ενδεχομένως και «προβληματικότερος», επειδή αποδέχεται ως καθολική (universal) την ισχύ της ιδεολογίας του.3
Ρατσισμός υποδηλώνεται, άλλωστε, και με την εμμονή στην πρωτοκαθεδρία του ανθρώπινου είδους έναντι των άλλων μορφών ζωής στον πλανήτη (ανθρωποκεντρισμό), δηλαδή όταν οι άνθρωποι θεωρούν ότι είναι είδος ανώτερο από τα ζώα, και αυτό ονομάζεται στις σύγχρονες φιλοσοφικές θεωρήσεις ειδοκρατία (speciesism).4
Αυτές οι σκέψεις ανοίγουν σαφώς την προβληματική και προσανατολίζονται σε ένα σύνθετο τοπίο ανάλυσης και αναστοχασμού σχετικά με την έννοια των δικαιωμάτων και των αξιών, που σίγουρα δεν απαιτούν εφησυχασμό και ιδεολογικό βόλεμα. Πολύ περισσότερο, μάλιστα, δεν απαιτούν νόμους ή κανονιστικό πλαίσιο, όπως συμβαίνει τον τελευταίο καιρό στην Ελλάδα με τον αντιρατσιστικό νομοσχέδιο…
Κοντολογίς, λοιπόν, ο ρατσισμός και ο αντιρατσισμός δεν αποτελούν ζήτημα νόμου ή κανονιστικού πλαισίου. Ο σεβασμός του άλλου και του συνανθρώπου μας, ανεξαρτήτως καταγωγής, φύλου ή φυλής, θρησκείας ή χρώματος κ.ο.κ., καλλιεργείται και ενσωματώνεται στη συγκρότηση του εαυτού σε αξιακό επίπεδο, στο σύστημα της συνείδησης και της ιδεολογίας μας, με βοήθεια και τα διδάγματα του σχολείου και της οικογένειας, αλλά και της τέχνης και του πολιτισμικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο ενηλικιωνόμαστε. Ο ρατσιστής και ο αντιρατσιστής, αμφότεροι εξίσου πλανεμένοι ενήλικες και αντι-λογικοί, χρήζουν κατανόησης, ως άτομα που στερούνται μιας βαθύτερης διαπαιδαγώγησης και δεν έχουν τύχει μιας ολοκληρωμένης ανατροφής. Βέβαια, το σχολείο οφείλει και να διαπαιδαγωγεί διδάσκοντας συνάμα τον πολλαπλώς αυτονόητο σεβασμό στην ανθρώπινη ύπαρξη.
Όπως προσφάτως υποστήριξε ένας φίλος, «αν με αντιρατσιστικό νόμο θεραπεύεται ο ρατσισμός, τότε με έναν αντικαταθλιπτικό νόμο όλοι θα είμαστε ευτυχισμένοι».5 Δυστυχώς οι κανονιστικές εφαρμογές και οι νόμοι δεν αποτελούν τη βασιλική οδό για την επίλυση τέτοιου είδους ζητημάτων. Οφείλουμε να καλλιεργήσουμε μέσω των άλλων θεσμικών και κανονιστικών τοπίων μας τα πανανθρώπινα ευεργετήματα που θα μπορούσαν να προσφέρουν τα σχολεία και η ανατροφή μας από τους γονείς μας.6
Όλες οι άλλες κραυγαλέες και προβεβλημένες επιστολές εις βάρος της μιας ή της άλλης θέσης αποτελούν επικοινωνιακά ψιμύθια της εξουσίας, για να ασχολούμαστε και πάλι με θέματα «λαϊκής κατανάλωσης» συντονισμένοι στην (κ)οπαδική διάθεση των ΜΜΕ, ώστε να μας «διαφεύγουν» τα μείζονα ουσιαστικά αδιέξοδα της πολιτικής, πολιτιστικής, προσωπικής, συναισθηματικής, ψυχολογικής, οικονομικής και εθνικής καταρράκωσής μας.
*Ο Κώστας Θεολόγου είναι λέκτορας Ιστορίας και Φιλοσοφίας του Πολιτισμού ΕΜΠ
1 Μετά τον Πόλεμο οι Γερμανοί το παραλείπουν, σαν να καταργούσαμε εμείς από τον σολωμικό ύμνο το «Σε γνωρίζω από την κόψη».
2 Rachels, James, 21995, "The Challenge of Cultural Relativism" στο: The Elements of Moral Philosophy, New Yorlk‐London etc: McGraw‐Hill, σ.σ. 15‐29.
3 Αυτή τη θέση την έχει εύστοχα αναλύσει ο Norberto Bobbio, 2008, "Εγκώμιο της πραότητας - και άλλα κείμενα περί ηθικής", μτφ. Ηλ. Παπαστεφάνου, Αθήνα: Πατάκη.
4 Δραγώνα‐Μονάχου, Μυρτώ, 1995, "Σύγχρονη Ηθική φιλοσοφία", Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σ. 409
5 Μαρίτσας, Κ., 2013, «Αγαπήστε τους Ρατσιστές» (αρχείο .pdf σε μαζικό μέιλ, 31.5.13).
6 Εύστοχα το προσεγγίζει το θέμα για τα χαμένα παιδιά μας, για την απουσία του σχολείου στη συγκρότηση πολιτισμικής ταυτότητας και Ανθρώπου-οικουμενικών αξιών κτλ η Γαλλίδα δημοσιογράφος Polony, Natacha, 2005, Nos Enfants gâchés: petit traité sur la fracture générationnelle, Paris : Jean-Claude Lattès.
