Η σχέση Αριστεράς και ΠΑΣΟΚ σε όλη την περίοδο της Μεταπολίτευσης αποτελεί έναν πολιτικό γόρδιο δεσμό που «ταλαιπώρησε» και συνεχίζει να «ταλαιπωρεί» τις αριστερές ηγεσίες. Τα σαράντα χρόνια ΠΑΣΟΚ είναι και σαράντα χρόνια προσπαθειών να προσδιοριστεί η στρατηγική των φορέων της κομμουνιστογενούς Αριστεράς απέναντι σε έναν πολιτικό δρώντα ο οποίος κατόρθωνε πάντοτε να εγκολπώνεται την πολιτική της παράδοση, χωρίς όμως να καθηλώνεται από τα βαρίδια αυτής της παράδοσης.
Υπ' αυτήν την έννοια, το ΠΑΣΟΚ ήταν αυτό που πάντοτε αντιμετώπιζε τα λιγότερα στρατηγικά διλήμματα, ενώ αντίθετα η Αριστερά ανήγαγε τη στάση της απέναντι στο Κίνημα σε υπαρξιακή αναζήτηση πολιτικής ταυτότητας. Η επώδυνη ωρίμανση που επέφερε η καταστροφική, για την Αριστερά, συγκυβέρνηση με τη Ν.Δ. το 1989 συνοδεύθηκε και από μία πολυετή αναζήτηση προσανατολισμού. Αναζήτηση που ετεροκαθοριζόταν, μια και επηρεαζόταν κυρίως από τις ταλαντεύσεις της εκάστοτε ηγεσίας του ΠΑΣΟΚ και πολύ λιγότερο από την αναμενόμενη διάδραση του κομματικού ανταγωνισμού.
Σε γενικές γραμμές η στάση της Αριστεράς απέναντι στο ΠΑΣΟΚ συνοψίζεται σε δύο θέσεις, των οποίων το περιεχόμενο μεταβάλλεται: α) αποδοχή του ΠΑΣΟΚ ως δυνητικού συμμαχιακού εταίρου, β) απόρριψη του ΠΑΣΟΚ ως θανάσιμου αντιπάλου. Οι δύο αυτές θέσεις εναλλάχτηκαν τόσο στην «ορθόδοξη» όσο και στη «ανανεωτική» εκδοχή της κομμουνιστογενούς Αριστεράς.
Το μεν ΚΚΕ από το 1974 έως το 1986 αποδεχόταν μια λογική ενότητας των «δημοκρατικών», «αντιδεξιών» δυνάμεων η οποία εκφράστηκε με το περίφημο μορατόριουμ - διαφοροποίηση σε κεντρικό επίπεδο και σύμπλευση στους μαζικούς χώρους και την Τοπική Αυτοδιοίκηση. Η πόλωση των εκλογών του 1985 οδηγεί στην απόφαση για αποχή στον β' γύρο των δημοτικών εκλογών του 1986 και στη βαθμιαία απομάκρυνση επί τη βάσει της διαφθοράς του ΠΑΣΟΚ.
Το εγχείρημα του ενιαίου Συνασπισμού, τουλάχιστον από την πλευρά του ΚΚΕ, ήταν μία διευθέτηση που φανέρωνε εργαλειακότητα στην αντιμετώπιση του ΠΑΣΟΚ και ασαφείς αναλυτικές βάσεις. Αυτές οι βάσεις τίθενται πιο σταθερές μετά το 14ο Συνέδριο (Δεκέμβριος 1991), οπότε και το ΚΚΕ αναδιπλώνεται σε μία περισσότερο σταθερή αντι-ΠΑΣΟΚ στάση, η οποία στο εξής καθίσταται άρρηκτο τμήμα του λόγου και της φυσιογνωμίας του.
Ο χώρος της ανανεωτικής Αριστεράς αντιμετώπιζε το ζήτημα ΠΑΣΟΚ με μία σχετικά αμφιθυμία: καταδίκασε το «λαϊκιστικό» ΠΑΣΟΚ και αποθέωσε το «εκσυγχρονιστικό». Το ΚΚΕ εσ. συναντήθηκε σε δήμους και σε μαζικούς χώρους με δυνάμεις του ΠΑΣΟΚ και επεδίωξε συγκλίσεις και σε κεντρικό επίπεδο - με τη θνησιγενή «πράσινη ΕΑΔΕ». Ωστόσο, είτε στην «αριστερή» είτε στη «δεξιά» συνιστώσα του, ο ελληνικός ευρωκομμουνισμός αντιμετώπισε με καχυποψία το ανδρεϊκό ΠΑΣΟΚ θεωρώντας ότι με τον «λαϊκισμό» και τη «διαφθορά» του «δηλητηρίαζε» τα δημόσια πράγματα.
Τη δεκαετία του 1990 ο Συνασπισμός βρισκόταν σε άμεση επικοινωνία με το εκσυγχρονιστικό ΠΑΣΟΚ με επιμέρους συνεργασίες, ιδίως στην Τοπική Αυτοδιοίκηση. Με τη δημιουργία του ΣΥΡΙΖΑ και την «αριστερή στροφή» του 2004 ο Συνασπισμός σταδιακά παύει να επιδιώκει συγκλίσεις και οργανώνει την ιδεολογικοπολιτική μεταλλαγή του γύρω από τον άξονα «απομάκρυνση - αντιπαράθεση με το ΠΑΣΟΚ».
Η κατάρρευση του ΠΑΣΟΚ το 2012 συνοδεύθηκε από μία πρωτοφανή εκδήλωση κοινωνικής δυναμικής, η οποία υποχρέωσε τα κόμματα της Αριστεράς να διεκδικήσουν το μερίδιό τους από τα εκλογικά «ιμάτια» του πάλαι ποτέ κραταιού Κινήματος. Κερδισμένα βγήκαν τα κόμματα τα οποία αποκατέστησαν μερικώς τα δύο πασοκικά αφηγήματα (ριζοσπαστικό, εκσυγχρονιστικό) - αν και η τελική επικράτηση του ενός, που εξέφρασε ο ΣΥΡΙΖΑ, δείχνει και τον κυρίαρχο προσανατολισμό της κοινωνικής βάσης του ΠΑΣΟΚ.
Το ερώτημα, ωστόσο, που τίθεται εδώ είναι το εξής: Ποιο στοιχείο από την επιτυχημένη, με όρους εκλογικούς, πολιτική παρέμβαση του ΠΑΣΟΚ υποτιμήθηκε ή αγνοήθηκε από τις μεταπολιτευτικές αριστερές ελίτ;
Η κατανόηση του φαινομένου ΠΑΣΟΚ από την Αριστερά δυστυχώς ήταν ελλειμματική και τούτο γιατί με μεγάλη καθυστέρηση φαίνεται να κατανόησε τη μεγάλη κοινωνική δυναμική που ανέδειξε το ΠΑΣΟΚ, την καταλυτική επιρροή του στα λαϊκά στρώματα και, το κυριότερο, τη διατήρηση αυτών για ένα μεγάλο διάστημα, ακόμη και όταν οι στοχοθετήσεις του κόμματος βρίσκονταν σε απόσταση από τα συμφέροντα αυτών των στρωμάτων.
Μία πρώτη εξήγηση είναι ότι στη γενετική του φάση το ΠΑΣΟΚ είχε έναν ξεκάθαρα αριστερό προσανατολισμό και συνεπώς κατόρθωσε να ενσωματώσει τις παραδόσεις και να υπερβεί τις κληρονομημένες αδράνειες της κομμουνιστογενούς Αριστεράς - σε μία φάση που οι αριστερές ιδέες απήλαυαν μίας σχετικής πλειοψηφικής νομιμοποίησης.
Μία δεύτερη εξήγηση είναι ότι το ΕΑΜογενές κοινωνικό μπλοκ βίωνε μία συλλογική κόπωση από την εκκρεμότητα της δεκαετίας του 1960· αναζητούσε, δηλαδή, την προοπτική της κυβερνητικής ανέλιξης και χρειαζόταν την αισιοδοξία της άσκησης εξουσίας. Αυτό πιθανόν να κάνει και τη διαφορά και για τον πολιτικό φορέα που φιλοδοξεί να καλύψει τον χώρο που εγκατέλειψε το ΠΑΣΟΚ.
* Ο Κώστας Ελευθερίου είναι υποψήφιος διδάκτορας Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και επιστημονικός συνεργάτης της ΕΣΕΕ
