Η έννοια της πολιτικής είναι αρκετά πολυσήμαντη. Σημαίνει κατ' αρχάς ενασχόληση με τα κοινά, σημαίνει όμως στον καθημερινό λόγο και αρκετά άλλα: διεκδίκηση αξιωμάτων, κομματική απασχόληση, ομάδες υποστήριξης συμφερόντων κ.τ.λ. Σηματοδοτεί κυρίως μια σχέση με την εξουσία.
Η Εκκλησία είναι ένας θεσμός της κοινωνίας, και εξ αντικειμένου ασχολείται με τα κοινά, άρα έχει εξ ορισμού έναν πολιτικό ρόλο. Παρ' ότι η αποστολή της είναι η σωτηρία των ψυχών, η παρέμβασή της στον εδώ υλικό κόσμο είναι σημαντική: ας μην ξεχνάμε ότι μέχρι πρόσφατα η Ελληνική Εκκλησία είχε όλα τα καθήκοντα του Ληξιαρχείου λόγω παράδοσης που ανάγεται στα βάθη των αιώνων.
Βασικό θέμα είναι οι σχέσεις Εκκλησίας και Πολιτείας. Η ρήση του Χριστού «τα του Καίσαρος τω Καίσαρι και τα του Θεού τω Θεώ» μπορεί να θεωρηθεί ως η πρώτη διακήρυξη διαχωρισμού της Εκκλησίας από το κράτος, με την έννοια ότι το κράτος δεν παρεμβαίνει σε θέματα πίστης και η Εκκλησία δεν παρεμβαίνει σε θέματα οργάνωσης της κοινωνίας.
Όμως ιστορικά δεν έχει δοθεί αυτή η ερμηνεία, τουλάχιστον μετά την ανάδειξη του Χριστιανισμού σε κρατική θρησκεία. Η κυρίαρχη ερμηνεία στάθηκε, διαμέσου των αιώνων, η στενή σύμπραξη με την εξουσία, μέχρι και ταύτιση μαζί της. Στο όνομα της σωτηρίας των ψυχών έγιναν πόλεμοι και σταυροφορίες, θανατώθηκαν (πολύ συχνά με φρικτά βασανιστήρια) αιρετικοί και μάγισσες, υποδουλώθηκαν ολόκληροι πληθυσμοί ιθαγενών, μερικές φορές μέχρις εξόντωσης. Σε αντίθεση με τους αρχαίους Έλληνες (και άλλους ειδωλολάτρες), που έκαναν μεν πολέμους, αλλά ποτέ για να επιβάλουν τη θρησκεία τους, οι μονοθεϊστικές θρησκείες, Χριστιανισμός και Μωαμεθανισμός, επιδόθηκαν σε θρησκευτικούς πολέμους (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι κάτω από τον μανδύα της θρησκευτικής υπεροχής δεν κρύβονταν συμφέροντα πολύ πιο επίγεια). Στο ερώτημα κατά πόσον η ευλογία των όπλων ή η σύμπνοια με κάθε λογής δικτάτορες συμβιβάζονται με τη διδασκαλία του Χριστού, πειστική απάντηση από μεριάς των χριστιανικών εκκλησιών δεν έχει δοθεί.
Βέβαια, και ευτυχώς, η τάση αυτή έχει υποχωρήσει στις μέρες μας. Από μεριάς εξουσίας, οι πόλεμοι γίνονται με το πρόσχημα να επιβάλουν όχι πλέον ένα θρήσκευμα, αλλά μάλλον ένα «σωστό» πολίτευμα (κάποια «δημοκρατία» σε Ιράκ, Λιβύη, Γιουγκοσλαβία πρόσφατα, κάποιον «σοσιαλισμό» σε Αφγανιστάν παλιότερα). Από μεριάς εκκλησιών, τόσο επειδή η εξουσία δεν τις χρειάζεται πια με τον ίδιο τρόπο, όσο (και ενδεχομένως περισσότερο) επειδή τα προβλήματα που απειλούν την ανθρωπότητα στο σύνολό της (πείνα, εξαθλίωση, περιβαλλοντολογική καταστροφή, φαινόμενο θερμοκηπίου κ.τ.λ.) γίνονται αισθητά όλο και εντονότερα, η εχθρότητα μεταξύ θρησκειών και δογμάτων έχει σημαντικά μειωθεί. Κι ας σημειωθεί εδώ και ο θετικός ρόλος του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην προσέγγιση και τον διάλογο μεταξύ εκκλησιών.
Υπάρχει λοιπόν σήμερα στις διάφορες εκκλησίες η τάση για οικουμενικότητα, για αναγνώριση και σεβασμό του άλλου, παρά τις δογματικές διαφορές. Στο κάτω - κάτω, εάν η πίστη προέρχεται εκ Θεού, εκ Θεού είναι και η διαφορετικότητα ανάμεσα στα ανθρώπινα πιστεύω: το ότι μία πίστη είναι ανώτερη των υπολοίπων είναι άραγε θεόπνευστη αντίληψη ή ανθρώπινο δημιούργημα;
Όμως η τάση της οικουμενικότητας δεν είναι κυρίαρχη. Υπάρχει και η αντίθετη τάση, που χρησιμοποιεί τη θρησκεία ως ταυτοτικό στοιχείο σε αντιπαλότητα και αντιπαράθεση με τους άλλους, που ομαδοποιεί και οπαδοποιεί. Η τάση, για παράδειγμα, που θεωρεί φυσικό δικαίωμα να υπάρχουν χριστιανικοί ναοί σε αλλόθρησκες χώρες, αλλά θεωρεί προσβολή των ιερών και οσίων να υπάρχουν τεμένη σε χριστιανικές πρωτεύουσες. Η τάση αυτή ενισχύεται, καθώς σε μεγάλο ποσοστό ζούμε σε μεγαλουπόλεις απρόσωπες, όπου το άτομο συνθλίβεται και δεν αναγνωρίζεται σαν προσωπικότητα, διασταυρώνεται κάθε μέρα με χιλιάδες κόσμο που, και να τον ξανασυναντήσει, δεν θα τον αναγνωρίσει και ψάχνει απεγνωσμένα μια ένταξη σε συλλογικότητα αλληλοαναγνώρισης. Δεν είναι κακό η συλλογική ένταξη. Κάθε άλλο μάλιστα, είναι βασική ανθρώπινη ανάγκη. Εκεί που δημιουργείται πρόβλημα είναι όταν η συλλογικότητα αποτελεί περιχαράκωση και τροφοδοτείται από την αντιπαλότητα προς κάποιους εχθρούς, πραγματικούς ή φανταστικούς. Υπάρχει ένα κοινό στοιχείο ανάμεσα στους εκκλησιαστικούς παράγοντες που θεωρούν τον Πατριάρχη εξωμότη επειδή συνομιλεί με τον Πάπα, τους οπαδούς μιας ποδοσφαιρικής ομάδας που ξυλοκοπούν μέχρι θανάτου τους οπαδούς της άλλης ομάδας και αυτούς που θεωρούν πως η Ελλάδα είναι θύμα μιας παγκόσμιας συνωμοσίας: Το κοινό είναι ότι ο άλλος, ο διαφορετικός, θεωρείται απειλή.
Συνυπάρχουν λοιπόν στους κόλπους της Εκκλησίας (και εστιάζω εδώ στη δική μας, την Ελληνική Εκκλησία) δύο αντίθετα κηρύγματα, ένα κήρυγμα περιχαράκωσης και μισαλλοδοξίας και ένα κήρυγμα αγάπης και αλληλεγγύης. Το ποιο θα επικρατήσει έχει μεγάλη σημασία, καθώς η Εκκλησία βρίσκεται σε περίοπτη θέση στην κοινωνία μας και επηρεάζει συνειδήσεις και συμπεριφορές - και το γνωρίζει και το χρησιμοποιεί. Ιδίως σε εποχές δυστυχίας και πτώχευσης του πληθυσμού, ο ρόλος της είναι σημαντικός και βαθύτατα πολιτικός.
Και όταν λέω πολιτικός, δεν εννοώ βέβαια την εμπλοκή στα της Πολιτείας, τη στήριξη του τάδε κόμματος ή του δείνα υποψήφιου. Πολιτικός, αλλά όχι εκλογικός, όχι κομματικός. Πολιτικός ως προς την ενεργή αντιμετώπιση της φτώχειας και της δυστυχίας των συνανθρώπων. Και πολιτικός επειδή η εμπλοκή στο αγώνα κατά της δυστυχίας έχει επιλογές: η βοήθεια προς τον πάσχοντα είναι ανυστερόβουλη ή ιδιοτελής, δίνεται χωρίς αντάλλαγμα ή με απαίτηση ανταλλάγματος (π.χ., στήριξης, υπακοής, υπηρεσίας, προσηλυτισμού), χορηγείται αδιακρίτως ή επιλεκτικά. Η δράση έχει σαν αποτέλεσμα την όξυνση ή την άμβλυνση των διαφορών μεταξύ των τμημάτων του πληθυσμού που πλήττονται.
Και, ανοίγοντας μια παρένθεση ως προς το τελευταίο, που αφορά την αύξηση ρατσιστικών φαινομένων στη χώρα μας, θα παρατηρήσω μόνο το παράδοξο πως η χώρα μας ήταν κατεξοχήν χώρα εξαγωγής μεταναστών τον περασμένο αιώνα και έγινε σήμερα χώρα εισαγωγής μεταναστών: είναι δυνατόν τα εγγόνια των θυμάτων του ρατσισμού να γίνονται ρατσιστές; Δυστυχώς, είναι. Και αυτό είναι προς αντιμετώπιση, γιατί και τα παιδιά μας μετανάστες γίνονται όλο και περισσότερο.
Ενώ λοιπόν η Εκκλησία εμπλέκεται ενεργά στην αντιμετώπιση της δυστυχίας, ανεξαρτήτως επιμέρους επιλογών, και καλά κάνει κατά τη γνώμη μου, προκύπτει και ένα άλλο ζήτημα, καθώς η Εκκλησία είναι σημαντικός οικονομικός παράγων. Είναι όμως το χρήμα μέσον ή σκοπός; Συμβιβάζεται η υπηρεσία του Θεού με αυτήν του Μαμμωνά; Διότι ισχύει για το χρήμα ό,τι και για τη φωτιά: Είναι καλός υπηρέτης και κακός κύριος.
Σήμερα, μάλιστα, ως αποτέλεσμα αποτυχημένων οικονομικών επιλογών, τόσο στη χώρα μας όσο και παγκόσμια (αποτυχημένων βέβαια για τη μεγάλη πλειονότητα του πληθυσμού, αλλά επιτυχημένων για τους λίγους που πλουτίζουν εις βάρος της) βρισκόμαστε σε ανθρωπιστική κρίση. Υπάρχει αντίθεση ανάμεσα στον πλούτο της Εκκλησίας και στην ένδεια του πληθυσμού, και η βοήθεια που δίνει η Εκκλησία είναι μάλλον από το περίσσευμα παρά από το υστέρημά της.
Δεν είμαι από αυτούς που πιστεύουν ότι η Εκκλησία πρέπει να παραιτηθεί από την περιουσία που επί αιώνες έχει συσσωρεύσει. Όμως, η επίδειξη του πλούτου και η σπατάλη είναι άκρως ενοχλητικές και απαξιωτικές για όποιον προσφεύγει σ' αυτές. Για παράδειγμα, δεν βλέπω τι δικαιολογεί την υποδοχή του Αγίου Φωτός από τα Ιεροσόλυμα και μάλιστα με τιμές αρχηγού κράτους. Αν μη τι άλλο, δεν μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε το περσινό, που έχει παραμείνει στα άσβεστα καντήλια των εκκλησιών; Και γιατί ο κάθε ταπεινός ιερέας, ο οποίος μπορεί να τελέσει το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, δεν μπορεί να ευλογήσει το φως της Ανάστασης; Ωφελεί την Εκκλησία αυτή η επίδειξη χλιδής, υπεροψίας και ανορθολογισμού;
Κατά τη γνώμη μου, λοιπόν, η κύρια πτυχή της σχέσης της Εκκλησίας με την πολιτική δεν είναι ο εναγκαλισμός με την εξουσία και τις κομματικές προτιμήσεις, αλλά η αντιμετώπιση της ανθρώπινης δυστυχίας στον εδώ κόσμο.
Στα προβλήματα που έθιξα δεν θα απαντήσω εγώ. Αλλά ο καθένας που αισθάνεται ότι τον αφορούν, κληρικός ή λαϊκός, πιστός ή όχι, μπορεί να δώσει τις δικές του απαντήσεις.
Η συνειδητοποίηση των διαφορετικών απόψεων είναι πάντα το πρώτο βήμα για την επίλυση των διαφορών.
* Κορμός ομιλίας σε εκδήλωση του Συνδέσμου Φίλων Οικουμενικού Πατριαρχείου, στις 30/4/2014.
