Άγγελοι της άγνοιας πέφτουν μπροστά στα μάτια σου,
ρόδινα σύννεφα του ολοκαυτώματος, ρόδινα σύννεφα του ψεύδους.
Όσοι διάβασαν το Εκκρεμές του Φουκώ του Ουμπέρτο Έκο τη χρονιά που κυκλοφόρησε στα ελληνικά (1990) παρακολούθησαν την παραληρηματική στροφή των ιταλικών καλλιτεχνικών κύκλων σε έναν ιστορικό αναθεωρητισμό με μυστικιστικό ή κοσμολογικό μανδύα. Το ανυποψίαστο ελληνικό αναγνωστικό κοινό μπορεί να αντιλήφθηκε μια μυθιστορηματική αλληγορία, οι προβλέψεις όμως επαληθεύτηκαν λίγα χρόνια αργότερα, όταν παρόμοιες κοσμοθεωρίες εισέβαλαν και στην Ελλάδα, κερδίζοντας μάλιστα και κάποιο τμήμα της κοινής γνώμης.
Αν και η σύγχρονη εποχή χαρακτηρίζεται από την απουσία πρωτοποριών, στο πλαίσιο της παρακμής του αστικού τρόπου σκέψης και ζωής, μέσα από την παρακμή αυτή έχει αναδυθεί, τις τελευταίες δύο δεκαετίες, ένα καλλιτεχνικό κίνημα που χρησιμοποιεί μια γκάμα παγανιστικών συμβόλων. Το εν λόγω κίνημα (που εκφράζεται κυρίως μέσα από τη μουσική και εμφανίζεται κάτω από την ομπρέλα neofolk ή post-industrial και περιλαμβάνει υποκατηγορίες όπως martial industrial, apocalyptic folk) είναι εκλεκτικιστικά φασιστικό. Επίσης, είναι δημοφιλές και ανερχόμενο. Αν ο νεοφασισμός έχει συνδεθεί με γραφικότητες, κιτς, βίαια ξεσπάσματα και δολοφονίες, το νεοφόλκ διαθέτει υψηλή αισθητική, είναι προσιτό σε ευρύ κοινό (με μπαλάντες ή ατμοσφαιρικά κολάζ) και έχει το θάρρος μιας ολοκληρωμένης καλλιτεχνικής πρότασης.
Στη θέση ενός παρωχημένου ναζισμού προτείνει –με νοσταλγική χροιά– έναν κομψό ευρωκεντρικό ελιτισμό, βασισμένο στον ιταλό διανοούμενο του φασισμού Ιούλιους Έβολα και την υπεράσπιση της (ινδο)ευρωπαϊκής ταυτότητας, κατά την έμπνευση της γαλλικής Νέας Δεξιάς και του Αλαίν ντε Μπενουά. Ο αποκρυφισμός, οι αρχαίες θρησκείες, ο αντισημιτισμός, η ρουμανική Σιδηρά Φρουρά, πρόσωπα δικτατόρων, ο Μισίμα, αποτελούν άλλες αναφορές της θεματολογίας του. Όπως η Νέα Δεξιά, έτσι και το νεοφόλκ φροντίζει να κρύβεται πίσω από μια οικουμενική απολιτική ρητορική ή μια αινιγματικότητα που δημιουργεί ένα «αποκαλυπτικό» ποιητικό ύφος.
Επιλεκτικά, καλλιτέχνες ή μέλη σχημάτων συμμετέχουν ή συμμετείχαν σε νεοφασιστικά κόμματα (οι Death In June και οι Sol Invictus είναι τα παραδείγματα που αναφέρονται πιο συχνά). Το στοιχείο όμως της πολιτικής στράτευσης συσκοτίζεται από τις ίδιες τις πολιτικές προτιμήσεις των εκπροσώπων, οι οποίοι εμπνέονται σε μεγάλο βαθμό από προ-ναζιστικές ιδεολογίες. Οι επιλογές συνοψίζονται κυρίως στη «γνήσια επαναστατική» ορμή των Ταγμάτων Εφόδου, την οποία ανέκοψε η ηγεσία του ναζιστικού κόμματος τη «Νύχτα των μεγάλων μαχαιριών» (το όνομα του σχήματος Death In June αποτελεί άμεση αναφορά) και -- στην πιο εστέτ εκδοχή-- στη θεωρία του ριζοσπαστικού συντηρητισμού των αρχών του 20ού αιώνα και στις ιδέες της «λαϊκής κοινότητας», τις οποίες «πρόδωσε» ο Χίτλερ όταν ανέβηκε στη εξουσία. Το εμβληματικό ποίημα Wir rufen Deine Wölfe του Friedrich Hielscher, εκφραστή των τελευταίων, μελοποιήθηκε το 2006 από 32 καλλιτέχνες του είδους από όλη την Ευρώπη σε έναν τιμητικό δίσκο (τα ονόματα των καλλιτεχνών είναι ενδεικτικά: Blood Axis, Der Arbeiter, Riharc Smiles, Turbund Sturmwerk). Ως εκ τούτου, η στάση προς τον καθεστωτικό ναζισμό εμφανίζεται κριτική (μέσα από το παραπάνω πρίσμα, της «προδοσίας»), αλλά και οι δηλώσεις αποστασιοποίησης από τον Χίτλερ δεν είναι κατ' ανάγκη υποκριτικές.
Η κρίση του μεταπολεμικού καπιταλισμού ανέδειξε μια αναπάντεχη προοπτική: τη συνειδητή επιλογή του Κακού, όπως αυτό εκφράστηκε επίσημα από την κυρίαρχη κουλτούρα. Την παρακμή των συστημικών αξιών ακολούθησε η προδοσία τους, ακόμα και των πλέον αδιαπραγμάτευτων (με πιο κρίσιμη την «ιδιοκτησία»), από το ίδιο το σύστημα. Το αξιακό σοκ ωθεί το άτομο από τους «Συμμάχους» στον «Άξονα», δηλαδή στον τυπικό εχθρό, τον a priori Κακό. Αυτή η τροπή συναντά και τροφοδοτείται από τη διαχρονική κλίση της ποπ κουλτούρας σε καθετί αιρετικό ή γκροτέσκο.
Η νοσταλγική ή θρηνητική διάθεση που κάνει το νεοφόλκ ελκυστικό στο σύγχρονο κοινό αφορά έναν χαμένο ευρωπαϊκό πολιτισμό:
Γιοι της Ευρώπης που αρρώστησαν από τον φιλελευθερισμό
Γιοι της Ευρώπης αλυσοδεμένοι στον καπιταλισμό
Σε μια μαρμάρινη πλάκα της Γιάλτας,
Η Μητέρα Ευρώπη σφαγιάστηκε.
Γίνεται λόγος για ένα «νεκρό» ευρωπαϊκό παρόν μέσα από εικόνες λευκών άψυχων αγαλμάτων, έρημων πεδίων μαχών, νεκρών στρατιωτών, ματωμένων σημαιών, ερειπίων ή εγκαταλειμμένων ιστορικών κτισμάτων και διφορούμενους στίχους:
Σκελετωμένα δέντρα
Τρέμουν στην αύρα.
Κάτω από την επιφάνεια επιβιώνει η «κρυφή» Ευρώπη της ιπποσύνης, των εθνικών παραδόσεων, των αριστοκρατιών. Τη συμβολίζουν οι Ρούνοι, οι λύκοι, η φωτιά, η αναζήτηση στο δάσος, ένα εμβατήριο. Η σχέση με την υπόγεια Ευρώπη είναι μυστική, εσωτερική και απαγορευμένη -- από αυτή τη σχέση προκύπτει η μορφική αμφισημία και η αινιγματικότητα.
Αυτή είναι η Εουρόπα, ο μύχιος ήλιος μου.
Η παραπάνω αφήγηση αποτελεί και τον κεντρικό άξονα των κοσμοθεωριών του Έβολα και της Νέας Δεξιάς. Για τον πρώτο, η τύχη της Ευρώπης εξαρτάται από μια φωτισμένη «ράτσα» ανώτερων ανθρώπων, μια καθαρή φυλή, όχι κατ' ανάγκη με τη βιολογική έννοια, όπως εκφράζεται από έναν πιο «αγοραίο» νεοφασισμό, αλλά μια αριστοκρατία που θα αναλάβει να αποκαταστήσει τη χαμένη τιμή και τα ιδεώδη. Παρά τη διαφοροποίησή του από τον επίσημο ναζισμό ως προς τη βιολογική καταγωγή της ανώτερης φυλής, ο Έβολα δεν δίστασε να παρουσιάσει μια ρομαντική ιπποτική εικόνα για τα… SS.
Το σχέδιο της Νέας Δεξιάς αναπτύσσεται πάνω στην πεποίθηση ότι η ανισότητα αποτελεί την ουσία της ανθρώπινης φύσης και μεταβιβάζεται κληρονομικά. Επικεντρώνοντας σε έναν αντιεξισωτισμό, στην «έμφυτη διαφορά», κατακρίνει τις «ιδεολογίες της ισότητας» (στις οποίες συμπεριλαμβάνει τον χριστιανισμό, τον κομμουνισμό, τη σοσιαλδημοκρατία και τον φιλελευθερισμό), ως μη συμβατές με την ανθρώπινη φύση και την «ομογενοποίηση» ως εμπόδιο για την ανέλιξη. Ο χαμένος παράδεισος της Νέας Δεξιάς βρίσκεται πολύ πίσω στο χρόνο, στους «αρχαίους λαούς του ακρωτηρίου», δηλαδή στους Ινδοευρωπαίους.
Οι θεωρητικοί του νεοφασισμού μπορούν να επικαλούνται τη θεωρία και την έρευνα. Παρομοίως, οι καλλιτέχνες του νεοφόλκ επικαλούνται τις αμφισημίες της τέχνης για να δικαιολογήσουν τη χρήση των συμβόλων. Όμως η μελαγχολία του νεοφόλκ δεν πηγάζει από την ανθρώπινη κατάσταση γενικώς -- ακόμα κι αν ερμηνεύεται συχνά μ' αυτό τον τρόπο- αλλά είναι προγραμματική. Ο Peter Webb τονίζει πως το μυημένο ακροατήριο δέχεται τους συμβολισμούς σαν κυριολεξίες.1
Έτσι επιβεβαιώνεται η άποψη του Βάλτερ Μπένγιαμιν, ήδη από το 1936, ότι ο φασισμός αποτελεί μια πρόσμιξη αισθητικής και πολιτικής, με τέτοιο τρόπο που δύσκολα διακρίνονται η μία από την άλλη. Η εισβολή της ακροδεξιάς σε χώρους που υπήρξαν προνομιακά ριζοσπαστικοί δεν είναι απλώς ένα «σημείο των καιρών», αλλά ένα παράδειγμα της ρευστής κατάστασης του σχετικιστικού σκεπτικισμού που προέκυψε από την παρακμή του αστικού πνεύματος.
Μια τελευταία λεπτομέρεια που μας επαναφέρει τον Έκο. Στο Εκκρεμές ο συγγραφέας αναρωτιέται για το πόσοι πρώην αριστεροί ασπάστηκαν τη «νέα τάση». Μια παρόμοια απορία μας γεννιέται όταν διαβάζουμε για το αριστερό παρελθόν πολλών καλλιτεχνών του νεοφόλκ.
Το μότο είναι στίχοι από το «Rose Clouds of Holocaust» (1995), του συγκροτήματος Death in June. Τα επόμενα δύο παραθέματα είναι στίχοι των τραγουδιών «Sons of Europe» και «Summer is Gone» και πάλι των Death in June. Το τελευταίο παράθεμα είναι στίχοι από το τραγούδι «Europa» του συγκροτήματος Triarii.
*O Mιχάλης Αγραφιώτης είναι σκηνοθέτης και εργάζεται ως εκπαιδευτικός.
1 Ο Peter Webb αφιέρωσε ένα εκτενές κεφάλαιο στη «Neo-folk ή Post-industrial μουσική» στο βιβλίο Exploring the Networked Worlds of Popular Music (Routledge 2007). Για την ιδεολογία της Νέας Δεξιάς υπάρχουν αναλυτικά κεφάλαια στο βιβλίο Οι μελανοχίτωνες της Ευρώπης του Pierre Milza (Fayard 2002· ελλ. έκδοση, σε μετάφραση Γιάννη Καυκιά, Scripta 2004).
