Live τώρα    
16°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
16 °C
11.2°C18.1°C
2 BF 63%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
14 °C
10.6°C16.9°C
2 BF 67%
ΠΑΤΡΑ
Ελαφρές νεφώσεις
15 °C
10.0°C15.5°C
2 BF 63%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
14 °C
13.8°C16.4°C
2 BF 62%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
9 °C
8.9°C14.6°C
0 BF 81%
Η υποκειμενικότητα ως εμπόρευμα
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Η υποκειμενικότητα ως εμπόρευμα

Αφορμή για τις παρακάτω σκέψεις έδωσαν τα χιλιάδες χαμογελαστά πρόσωπα των υποψηφίων των τελευταίων πολλαπλών εκλογών, που γέμισαν σπίτια, δρόμους και πλατείες. Κάθε φορά μέσα στον προεκλογικό χρόνο των λεγόμενων δυτικών δημοκρατικών κοινωνιών γιορτάζει -συχνά με έπαρση- η μεγάλη «ανακάλυψη» της νεωτερικότητας και του Διαφωτισμού: το άτομο, το υποκείμενο, το πρόσωπο. Έτσι, επαναλαμβάνεται θεαματικά η περίφημη «ανάδυση του Εγώ» της καρτεσιανής εποχής στην κοινωνική κονίστρα της πολιτικής εξουσίας. Μέσα σε αυτήν την υπερέχουσα δημοκρατική λειτουργία αναγνωρίζει κανείς: την ικανοποίηση της ανάγκης αυτοεπιβεβαίωσης, την επιδίωξη διασημότητας, παντός είδους φιλοδοξίες και ιδιοτέλειες και σπανιότερα την προσωπική ανιδιοτελή (αυτο-)προσφορά προς όφελος μιας συλλογικότητας, προσφορά που δεν συνδυάζεται με τα προηγούμενα. Σε κάθε περίπτωση πάντως, η κλασική δικαιολογία είναι το κοινωνικό «καλό», όπως βέβαια το εννοεί κανείς.

Το κυρίαρχο μοντέλο κοινωνικής οργάνωσης και λειτουργίας επιβάλλει αναγκαστικά ως δυνατότητα διάχυσης της φήμης μόνο τον θεαματικό τρόπο (έντυπα, ηλεκτρονικά κ.λπ.), εφόσον, για να θυμηθούμε και την ντεμποριανή παρατήρηση, «η κοινωνία έχει αναγορευτεί επίσημα σε θεαματική. Το να είσαι γνωστός έξω από τις θεαματικές σχέσεις ισοδυναμεί ήδη με το να είσαι γνωστός ως εχθρός της κοινωνίας».

Γενετικά και αναπόδραστα, παράλληλα με τη θεαματική διάσταση υπάρχει βέβαια και η εμπορευματική, η περίφημη εμπορευματοποίηση που χαρακτηρίζει σε όλες τις εκφάνσεις της τη σημερινή καπιταλιστική κοινωνία. Έχουμε δηλαδή εμπορευματοποίηση της υποκειμενικότητας ενός ατόμου-υποκειμένου, το οποίο την προσφέρει σε έναν συνδυασμό, κόμμα, αρχηγό κ.λπ. ως αξία (ή «υπεραξία») για να μετατραπεί σε πολιτική ισχύ. Η διαδικασία εμπίπτει στην ανάλυση που περιγράφει τη σημερινή καταναλωτική κοινωνία, όπου στην περίπτωση αυτή το «εμπόρευμα» είναι η ίδια η υποκειμενικότητα, γι' αυτό και η θεωρητική προσέγγιση είναι ιδιάζουσα και πολύπλοκη. Η κίνηση είναι συνήθως αμφίδρομη, αφού το υποκείμενο είναι «εμπόρευμα» -που «πωλείται» από το κόμμα, τον αρχηγό κ.λπ.-, ενώ ταυτόχρονα είναι και «πωλητής» του εαυτού του (χωρίς βέβαια να παύει να λειτουργεί και το ίδιο ως «καταναλωτής» άλλων παρόμοιων «εμπορευμάτων»). Στην πρώτη περίπτωση διακρίνουμε τη σκοπιμότητα ως προσφορά στο συλλογικό καλό-όφελος της συλλογικότητας (παράταξη-κόμμα) στην οποία αυτό ανήκει. Η δεύτερη περίπτωση αποσκοπεί στη δημιουργία επιπλέον προσωπικής αξίας της εν λόγω υποκειμενικότητας διά πάσα μέλλουσα χρήση. Σε κάθε περίπτωση, το κυρίαρχο στοιχείο είναι η «διασημότητα» -ως συνεχής προσπάθεια αύξησής της-, η οποία αποτελεί εδώ την έκφραση της ανταγωνιστικότητας των εμπορευμάτων που κυριαρχεί παντού στη σημερινή κοινωνία. Υπό αυτήν την έννοια μάλιστα σχεδόν ασυνείδητα η διασημότητα καταλήγει να είναι αυτοσκοπός και έχει μετατραπεί στην εποχή μας σε θεμελιακό ανθρωπολογικό γνώρισμα. Παράλληλα με τις παραπάνω νύξεις στον τρόπο προσέγγισης, που επιβάλλει αντικειμενικά η καταναλωτική κοινωνική λειτουργία θα πρέπει να σταθούμε και σε άλλα δύο σημεία. Είναι αυτά που εξετάζουν: 1) τις σκοπιμότητες και τα κίνητρα (προσωπικά και μη) και 2) τις διαδικασίες επιλογής αυτών των «εμπορευμάτων» και την προώθησή τους όχι μόνο στην εξωτερική κοινωνική «αγορά» εξουσίας αλλά και στην εσωτερική (δηλαδή εντός της οργανωμένης συλλογικότητας, κόμματος κ.λπ.). Η εσωτερική αγορά δεν λειτουργεί μόνον αυτόνομα, όπως σε περιπτώσεις π.χ. εσωτερικών συλλογικών διεργασιών (αρχαιρεσίες, συνέδρια κ.λπ.), αλλά συνυπάρχει πάντα και με την πρώτη.

Για το πρώτο σημείο, αυτό των σκοπιμοτήτων και κινήτρων (παρακάμπτοντας κλασικές περιπτώσεις, όπως π.χ. η υποστήριξη -με το αζημίωτο- εξωτερικών επιχειρηματικών συμφερόντων που αφορά «εμπορεύματα» κυρίως των λεγόμενων αστικών κυβερνητικών κομμάτων) παρατηρούμε μια πλουσιότατη και σχεδόν ετερόκλητη γκάμα που περιέχει απ` όλα: από ιδεολογικές διαφοροποιήσεις μέχρι... ανθρώπινα πάθη. Συμβαίνει ενίοτε μάλιστα μια διαφοροποίηση να είναι ad hoc, δηλαδή να μην αποτελεί αιτία, αλλά αποτέλεσμα της επιλογής ενός συγκεκριμένου υποκειμένου! Σε κάθε περίπτωση, όμως, εξωραΐζεται μέσα από τη σημαντικά δημοκρατική έννοια του «πλουραλισμού των απόψεων». Έτσι, μέσα στην γκάμα διακρίνουμε π.χ. την υποστήριξη αρχηγών και αρχηγίσκων, παρεών και κλικών, αλλά και κρυμμένους αρριβισμούς διάσημων τηλεοπτικών «εμπορευμάτων», ναρκισσισμούς παντός είδους, ακόμα και τέτοιους χωρίς περαιτέρω αντίκρισμα, κ.ά.

Το δεύτερο σημείο, αυτό των διαδικασιών επιλογής των εκτιθέμενων «εμπορευμάτων», είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το πρώτο, με το οποίο αλληλοκαθορίζονται. Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι αυτό είναι το σημαντικότερο. Μπορεί να συμπυκνωθεί στο ερώτημα του εάν και κατά πόσο οι προσωπικές -αρχηγικές γνωριμίες, οι παρέες, κλίκες κ.λπ. αποτελούν τους μηχανισμούς παραγωγής αυτών των «εμπορευμάτων» αντί της άδολης, γνήσια συλλογικής, δημοκρατικής λειτουργίας του χώρου. Συχνά, το ερώτημα είναι δυστυχώς ρητορικό.1 Πάντως πολλά από τα «εμπορεύματα» φτάνουν έξω, στην κοινωνία, στον εξωτερικό εκλογικό καταναλωτή, κατά κάποιο τρόπο «φετιχοποιημένα» (σε αναλογία με την μαρξική ανάλυση του κανονικού εμπορεύματος), αφού αποκρύπτουν τέτοιες διεργασίες και σκοπιμότητες.

Οι παραπάνω παρατηρήσεις αφορούν όλους τους πολιτικούς χώρους και τα κόμματα, αλλά είναι πρόδηλη η μέγιστη και ιδιαίτερη αξία που αποκτούν για ένα κόμμα της Αριστεράς, από τη θεωρητική παράδοση της οποίας άλλωστε προέρχεται όλος ο αρμόδιος αναλυτικός κριτικός λόγος. Ιδιαίτερα μάλιστα όταν το κόμμα αυτό έχει πολλές πιθανότητες να γίνει κυβερνητικό και να αρχίσει να τακτοποιεί και να διανέμει... θέσεις εξουσίας.

«Ανθρώπινες αδυναμίες», μπορεί να πει κανείς, δηλαδή αναπόφευκτες. Είναι, όμως, στ' αλήθεια αναπόφευκτες;

* Ο Δημοσθένης Δαγκλής είναι φυσικός, δρ. Φιλοσοφίας

1 Για παρόμοιο προβληματισμό, βλ. το κυριακάτικο μονόστηλο του Αρ. Μπαλτά - "ΑΥΓΗ" 11.5.2014

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL