Το βιβλίο του Ανδρέα Μαράτου Ουτοπία κρυμμένη στο σώμα της πόλης: ο μουσικός κόσμος του Μίκη Θεοδωράκη και η εποχή του, Ianos, Θεσσαλονίκη, 2014, αναδεικνύει το πώς επεξεργάστηκε την έννοια της ουτοπίας ο Ερνστ Μπλοχ.
Για τον Μπλοχ, η ουτοπία δεν παραπέμπει σε τόπους χλοερούς και τόπους αναψύξεως που παραμένουν αιώνια ανοιχτοί στους ουρανούς για να υποδέχονται τους ευσεβείς. Ούτε ονομάζει τους γενναιόδωρους τόπους που ζωγράφιζαν οι ουτοπικοί, λεγόμενοι, σοσιαλιστές του 19ου αιώνα, απλώς για να παρηγορήσουν, όπως κατηγορήθηκαν, την επί Γης χειμαζόμενη ανθρωπότητα. Αντίθετα, ουτοπία είναι εδώ ο πολύ ανθρώπινος όχι - ακόμη - τόπος της ισότητας, της γενικής ελευθερίας και της καθολικής δικαιοσύνης, ο τόπος που συνιστά τον ορίζοντα της Αριστεράς όλων των αποχρώσεων και όλων των εποχών, ο τόπος που τη συγκροτεί εκ γενετής. Είναι ο ανθρωπίνως εφικτός τόπος ή αίτημα ή στόχος του κομμουνισμού.
Η ουτοπία είναι κάτι σαν ηλεκτρικό ρεύμα που διατρέχει τις κοινωνίες. Τις πιο πολλές φορές το ρεύμα είναι ασθενές. Κινητοποιεί ταπεινά χειρονομίες αλληλεγγύης, εκφράσεις γενναιοδωρίας, πράξεις αυταπάρνησης, ακόμη κι ένα καίριο χαμόγελο. Το ίδιο ρεύμα κινεί τις δημιουργίες της καλλιτεχνικής ελευθερίας που επιδιώκουν να αποσπαστούν από τις δυστοπίες του παρόντος και να υποδείξουν, με τους δικούς τους μύριους τρόπους, θετικά ή εξ αντιθέτου, έναν καλύτερο κόσμο. Ακόμη και το φτηνό ρομάντζο που διαβάζει η νοικοκυρά ή ο φαντάρος φορτίζεται ουτοπικά γιατί ανακουφίζει από τα τρέχοντα δεινά περιγράφοντας, έστω άτεχνα ή απλοϊκά, καλά αισθήματα που πάντα νικούν στο τέλος.
Κάποιες φορές, με έναυσμα ένα πλήρως απροσδόκητο συμβάν, η ουτοπία γίνεται ρίγος που ηλεκτρίζει την κοινωνία ολόκληρη. Γίνεται ενιαία φωνή και ενιαίο φρόνημα, γίνεται ομότροπη κίνηση διαφορετικών σωμάτων που συν-λαλούν και δια-δηλώνουν, που συν-κινούνται σαν να ήταν ένα. Γίνεται λαϊκή κατακραυγή, λαϊκή απαίτηση, λαϊκή εξέγερση. Γίνεται λαϊκή επανάσταση που διεκδικεί το ίδιο πάντα αίτημα, την ισότητα, τη γενική ελευθερία, την καθολική δικαιοσύνη. Γίνεται η επανάσταση που αλλάζει τον κόσμο.
Η ουτοπία συνιστά πάντοτε πλεόνασμα. Είναι το κάτι παραπάνω που μας επιτρέπει να ζούμε με αίσια δόξα τις σχέσεις μας, τιμώντας το παρελθόν και αξιώνοντας ένα δικαιότερο μέλλον. Είναι πλεόνασμα γιατί δεν μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο ανάλυσης, να καταγραφεί στους συσχετισμούς δύναμης, να συνυπολογιστεί στους πολιτικούς σχεδιασμούς. Η εξέλιξη της δυναμικής του δεν μπορεί να προβλεφθεί. Μόνη η βούληση δεν μπορεί να το αναπτύξει ούτε η υπεροπλία εναντίον του να το καταστείλει. Στις μεγάλες στιγμές του, η βία του αντιπάλου τείνει να το ενισχύσει ενώ τα θύματά του μετατρέπονται στους κατά κυριολεξία μάρτυρές του. Στους μάρτυρες που τεκμηριώνουν, δηλαδή μαρτυρούν, τη δύναμή του. Ουτοπικό πλεόνασμα είναι το αείποτε παρόν φρόνημα που κινεί προς τον όχι-ακόμη-τόπο μιας κοινωνίας χωρίς εκμετάλλευση και χωρίς καταπίεση.
Ο Μαράτος δείχνει πώς ο μουσικός κόσμος του Μίκη Θεοδωράκη κατόρθωσε να εκφράσει, άλλα και να συνδιαμορφώσει, το ουτοπικό πλεόνασμα που κίνησε μια σημαντική τροπή της ελληνικής Ιστορίας. Ερώτημα παραμένει το αν κάποιο επόμενο συμβάν θα εγκαλέσει ξανά το έργο αυτό στο προσκήνιο ζητώντας του να παίξει ανάλογα καίριο ρόλο σε νέες συνθήκες. Δεν είναι αδύνατον να το φανταστούμε.
