του Γιώργου Μ. Χατζηστεργίου*
Σε ένα από τα βιβλία του Φίλιπ Ντικ, του μεγαλοφυούς αμερικανού διανοητή που με όχημα την επιστημονική φαντασία κατάφερε να διεισδύσει στη βαθιά ουσία της μεταπολεμικής αμερικανικής κοινωνίας, οι άνθρωποι, χτυπημένοι από τη φτώχεια και την ανέχεια, στριμώχνονται να βρούνε θέση σε διαστημικά οχήματα προκειμένου να συνεχίσουν τη ζωή τους σε άλλους πλανήτες, έστω και αν οι συνθήκες ζωής εκεί είναι εντελώς απροσδιόριστες. Αυτό που δεν γνωρίζουν οι ατυχείς επιβάτες είναι ότι, άθελά τους, μετέχουν σε ένα πρόγραμμα συστηματικής εξόντωσης μεγάλου μέρους του πληθυσμού της Γης, καθώς υπολογισμοί με βάση οικονομικά κριτήρια κατέληξαν ότι είναι απαραίτητο. Τελικά, οι πύραυλοι στέλνονται στο σκοτεινό διάστημα για να εκραγούν, και όχι για να προσγειωθούν κάπου με ασφάλεια.
Ευτυχώς για μας, τα έργα επιστημονικής φαντασίας δεν είναι προφητικά με τη στενή έννοια -- οπότε μπορούμε να ησυχάσουμε. Παρ' όλα αυτά, κάποια στοιχεία της σημερινής πραγματικότητας έχουν φρικιαστικές ομοιότητες με το έργο του Ντικ. Από τότε που η Ελλάδα μπήκε στο Μνημόνιο, μοιάζει με όχημα τρίτης κατηγορίας, στο οποίο οι κάτοικοί της έχουν φορτωθεί σαν μπουλούκι φοβικών και ενοχικών ανθρώπων. Το όχημα κινείται από στάση σε στάση με βάση το δρομολόγιο που καθορίζουν κέντρα έξω απ' αυτό, με την κρίσιμη λεπτομέρεια ότι ο προορισμός είναι άγνωστος. Με τι θα μοιάζει το μέρος όπου τελικά θα μας αποβιβάσουν;
Η αλήθεια είναι ότι δεν χρειάζονται ειδικές ικανότητες για να προβλέψουμε το μέλλον που μας επιφυλάσσουν. Αρκεί να στρέψουμε την προσοχή μας σε ένα υπαρκτό οικοσύστημα το οποίο, εκεί που δεν θα το περίμενε κανείς, παρουσιάζει περίεργες ομοιότητες με τα δικά μας.
Το οικοσύστημα των ανοιχτών φυλακών. Το σύστημα των «ανοιχτών φυλακών» είναι ένα σωφρονιστικό σύστημα αναγκαστικής διαβίωσης, κυρίως στις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά και σε άλλες χώρες όπως το Μεξικό. Διαφέρουν από τις «κανονικές» φυλακές κυρίως επειδή οι κρατούμενοι έχουν σχετική ελευθερία κινήσεων (μπορούν ενδεχομένως να φέρουν μαζί τους και τις όποιες οικογένειές τους), κινούμενοι σε έναν χώρο που προσομοιάζει με μικρή κωμόπολη. Το σύστημα αυτό έχει θέλξει επανειλημμένα το Χόλλυγουντ, και αρκετές ταινίες χρησιμοποιούν αυτό το βιο-υπόβαθρο για να αναπτύξουν το «στόρυ» του έργου. Βασικά χαρακτηριστικά του πλαισίου και του τρόπου με τον οποίο βιώνεται η παραμονή σ' ένα τέτοιο σύστημα είναι:
* Βασική παραδοχή αποτελεί ότι οι έγκλειστοι είναι ένοχοι. Η ενοχή αυτή -- που καταρχάς αναφέρεται σε παρελθούσες πράξεις-- ανανεώνεται κάθε τόσο με νέες πράξεις που τελούνται στο δυσκολοβίωτο περιβάλλον της φυλακής.
* Η διοίκηση των φυλακών λογοδοτεί σε ένα μακρινό κέντρο, στο οποίο οι «έγκλειστοι» πρακτικά δεν έχουν πρόσβαση.
* Η αυθαιρεσία στο σύστημα διεύθυνσης είναι εκ των πραγμάτων μεγάλη, και κάποτε γίνεται εξόφθαλμη σε σχέση με τον ισχύοντα νομικό πολιτισμό: υπερβάλλουσα τιμωρητικότητα, εισβολές στα καταλύματα, παρακολουθήσεις, καθεστώς διακρίσεων μεταξύ των εγκλείστων.
* Τα παραπάνω συνδυάζονται με ανεκτικότητα σε διάφορες μορφές παραβατικότητας των «από κάτω»: από την πώληση λαθραίων τσιγάρων ή ναρκωτικών, μέχρι και τα στραβά μάτια στη δράση συμμοριών που πουλάνε προστασία στους εγκλείστους από «αντίπαλες» συμμορίες, με αντάλλαγμα την εκπόρνευση κλπ. Σε κάποιες περιπτώσεις, οι συμμορίες λειτουργούν και ως μακρύ χέρι του συστήματος.
* Δεν υπάρχει ιδιωτικότητα. Οι αρχές ή οι συμμορίες εισβάλλουν κατά βούληση στον έτσι κι αλλιώς διαφανή ιδιωτικό χώρο των εγκλείστων.
* Επί της ουσίας, η δυνατότητα μετακίνησης (εντός των ορίων της χώρας) και πολύ περισσότερο περιπλάνησης είναι άκρως περιορισμένη. Ο κατ' επίφασιν «δημόσιος χώρος» --δηλαδή ο εκτός των καταλυμάτων-- είναι ένα εξαιρετικά κινδυνώδες πεδίο για κυκλοφορία.
* Το επίπεδο της υγιεινής είναι χαμηλό, και πολύ περισσότερο η μέριμνα για περίθαλψη των πασχόντων. Η επιδημιολογία των ανοιχτών φυλακών, όπως και των παραγκουπόλεων, δεν έχει ακόμα γραφεί.
* Το γνωστικό επίπεδο των εγκλείστων είναι καθηλωμένο και δεν υπάρχουν κανάλια ανέλιξής του -- εκτός από την εκμάθηση κάποιων πρακτικών, συνήθως χειρονακτικών, δεξιοτήτων, για τη φτηνή κάλυψη αναγκών της διοίκησης της φυλακής.
* Οι «φιλάνθρωπες κυρίες» (με οοιαδήποτε μορφή μπορεί να πάρει ένα τέτοιο σχήμα στον σύγχρονο κόσμο) συνιστούν μια από τις ελπίδες έκτακτης ανακούφισης των εγκλείστων, όταν επισκέπτονται τον χώρο με τροφές, γλυκίσματα ή δωράκια.
* Στο ορίζοντα δεν διαγράφεται οποιαδήποτε εναλλακτική διέξοδο, επομένως, οι έγκλειστοι έχουν μηδενική δυνατότητα παρέμβασης στις εξελίξεις: η διάσταση του μέλλοντος απουσιάζει, σε μια ζωή αποτελματωμένη
Ανάγκη για νέες θεωρήσεις και πρακτικές. Οι ομοιότητες μεταξύ του καθεστώτος των ανοιχτών φυλακών και αυτού που ήδη εγκαθίσταται στην κοινωνία μας, και σταδιακά γενικότερα στην Ευρώπη, είναι ανατριχιαστικές. Η αποδοχή από τη μεριά μας ότι έτσι θα κλείσουμε τον κύκλο της ζωής μας είναι σχεδόν αυτοκτονική. Πολύ απλά, πρόκειται για μια ζωή που δεν αξίζει να ζεις. Πρέπει λοιπόν να αντισταθούμε, και μάλιστα με τον αποδοτικότερο δυνατό τρόπο. Πώς;
Πρώτα απ' όλα, να σταματήσουμε να εθελοτυφλούμε, να πούμε τα πράγματα με το όνομά τους και να χαράξουμε μια κόκκινη γραμμή πίσω από την οποία αποκλείεται να οπισθοχωρήσουμε. Ταυτόχρονα, είναι κατεπείγον να συγκροτήσουμε μια στρατηγική για τον τρόπο που θα παρέμβουμε γενικότερα στις εξελίξεις. Πανεπιστήμια και επαγγελματικοί φορείς --από το Τεχνικό Επιμελητήριο ως τη ΓΣΕΕ με το Ινστιτούτο Μελετών της--, παρά τον σοβαρό τραυματισμό τους στον καιρό των Μνημονίων, πρέπει να βγούνε μπροστά με ουσιαστικές μελέτες και προτάσεις, προκειμένου να κινηθεί ο μηχανισμός παραγωγής στην Ελλάδα με νέες προοπτικές. Είναι έργο στο οποίο πρέπει να συνδράμει αποφασιστικά το τεράστιο δυναμικό των υποαπασχολούμενων Ελλήνων επιστημόνων, καθώς, πέρα από την ανάγκη ανάδειξης κοινωνικής συνείδησης, αφορά την ίδια τους την επιβίωση.
Έπειτα, είναι κρίσιμο να αντιληφθούμε ότι οι ενέργειές μας πρέπει να αποσκοπούν στο χτίσιμο και όχι στην κατεδάφιση. Αναφερόμαστε σε ένα κλίμα που ανθεί στον βάλτο της απελπισίας και εκφράζεται με οιμωγές του τύπου «Ας καταστραφούν όλα επιτέλους, ώστε να ξεκινήσουμε απ' την αρχή»! Μα αυτό, πρακτικά, εξυπηρετεί μόνο τους ζηλωτές της νέας δυστοπικής τάξης, επιταχύνοντας το έργο τους, καθώς θα δημιουργήσει μόνιμες συνθήκες που δεν θα επιτρέπουν στους κατοίκους αυτής της χώρας να παράγουν προς το συμφέρον του ή να παράγουν καν. Δεν υπάρχει πάτος στην καταστροφή, όπως μας δείχνει η γειτονική μας Βουλγαρία ή η Ρουμανία.
Πρέπει, επίσης, να ξαναδούμε πρακτικές που μπορεί να ήταν αποδοτικές για τη βελτίωση των συνθηκών στον κόσμο του χθες, αλλά όχι σήμερα. Για παράδειγμα, αν θέλουμε να προασπίσουμε τη δημόσια εκπαίδευση, είναι αποδοτικότερο να κλείνουμε τα σχολεία και τα πανεπιστήμια ή πρέπει να βρίσκουμε τρόπους ώστε να τα κρατάμε ανοιχτά; Θα μπορούσαμε να φανταστούμε μια κινητοποίηση στα μέσα μεταφοράς, η οποία αντί να προσθέτει άλλη μια ταλαιπωρία στον ήδη εξουθενωμένο πληθυσμό, να προσφέρει τη δωρεάν μεταφορά των πολιτών εκείνες τις μέρες; Γενικότερα, το διεκδικητικό κίνημα οφείλει να βγει από τη λογική της περιχαράκωσης στα επιμέρους συμφέροντα κάθε κλάδου (μια τακτική που έτσι κι αλλιώς γνωρίζει αποτυχία σ' αυτή τη φάση), δίνοντας έμφαση στον συντονισμό των κινήσεων της μεγάλης πλειοψηφίας της κοινωνίας υπέρ των συμφερόντων του συνόλου. Έτσι μπορεί να προκύψει μια νικηφόρα προοπτική.
Η παρτίδα δεν είναι χαμένη. Τελικά, είναι απαραίτητο να αποκτήσουμε --μαζί με τους πάρα πολλούς που έχουμε κοινά συμφέροντα σε όλο τον κόσμο-- μια πλανητική θεώρηση, δίνοντας άλλο νόημα στην «παγκοσμιοποίηση» που μέχρι τώρα λειτουργεί ως όργανο επιβολής των λίγων επί των πάρα πολλών. Ο στόχος αυτός είναι μεσοπρόθεσμος, δεν αφορά τις ασφυκτικές προτεραιότητες του παρόντος, βοηθάει όμως να δώσουμε προσανατολισμό και στο βραχυπρόθεσμο. Μόνον έτσι μπορεί να συγκροτηθούν πλατιές, ακόμα και υπερεθνικές συμμαχίες, οι οποίες μάλιστα θα διαθέτουν συντριπτικό «ηθικό πλεονέκτημα» έναντι της προοπτικής των ανοιχτών φυλακών.
Δεν μπορώ να αποφύγω τον πειρασμό να καταλήξω όπως ο Σερζ Χαλιμί, διευθυντής της Monde diplomatique: «Το μόνο που παράγει πια το κυρίαρχο σύστημα είναι προνόμια, ψυχρές ή νεκρές υπάρξεις. Θα γυρίσουν, λοιπόν, τα πράγματα. Ο καθένας από εμάς μπορεί να συνεισφέρει ώστε αυτό να γίνει λίγο νωρίτερα».
*Ο Γ.Μ. Χατζηστεργίου είναι πολιτικός μηχανικός και συγγραφέας. Το βιβλία του «Έξοδος», «Σου έχει μείνει καθόλου περιουσία;», «Η Γη τρέμει!» κυκλοφορούν από τις εκδόσεις «Αλεξάνδρεια».
Από εξώφυλλο του τουρκικού σατιρικού περιοδικού «Uykusuz».
