Δημήτρης Παπανικολόπουλος, Δρ. Πολιτικής Επιστήμης και ερευνητής
- Στην περίοδο των Ιουλιανών, ο Γ. Παπανδρέου κηρύσσει νέο «ανένδοτο» αγώνα και παρέχει με τις δηλώσεις του πιστοποίηση στους διαδηλωτές. Ωστόσο, δεν κατεβαίνει στην Αθήνα παρά μόνο ύστερα από 4 μέρες, όταν έχει ήδη εκδηλωθεί η εξέγερση του λαού των Αθηνών. Περίμενε πριν κατέβει από το Καστρί. Είχε ενημέρωση ότι τον περιμένει πολύς κόσμος. Με τη στάση του αυτή ο λαός έκανε σινιάλο στο γηραιό πολιτικό να μπει στον αγώνα. Διεύρυνε με άλλα λόγια τις πολιτικές ευκαιρίες του «Γέρου».
Στις αρχές Ιουνίου του ’65 και ενώ φαινόταν ότι οργανώνετε παρασκηνιακά κάποιου είδους εκτροπή, η Αριστερά προχώρησε σε έντονη κινητοποίηση του λαϊκού παράγοντα προκειμένου να αποφευχθεί ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Στο σημείο αυτό είναι χρήσιμο να προσέξουμε το ανοδικό σπιράλ των κινητοποιήσεων που προηγήθηκαν της σύγκρουσης Παπανδρέου - Βασιλιά προκειμένου να αποκρυπτογραφήσουμε το ρόλο του λαϊκού παράγοντα σε αυτή τη σύγκρουση. Στις 7 Ιουνίου, λοιπόν, με πρωτοβουλία της Αριστεράς πραγματοποιήθηκε συγκέντρωση στο θέατρο Ακροπόλ με αίτημα να παταχθούν οι Περικλήδες και οι Γεννηματάδες, να φύγει ο Γαρουφαλιάς, να μη γίνουν συμβιβασμοί με την ΕΡΕ και τους συνωμότες του ΙΔΕΑ, να σταματήσει η κηδεμονία του ΝΑΤΟ και οι παρεμβάσεις του Παλατιού στο στρατό και, τέλος, να στηριχθεί η κυβέρνηση στις δημοκρατικές δυνάμεις. Ακολούθησαν συγκεντρώσεις στην Κατερίνη, στον Πειραιά (30/6), στο Βόλο (1/7), στην Καβάλα (4/7), στη Λάρισα (8/7), στη Θεσσαλονίκη με δεκάδες χιλιάδες (9/7), στο Περιστέρι, στον Κολωνό και στα Τρίκαλα (12/7), στην Πάτρα με 20.000 (14/7), με κύρια συνθήματα «κάτω η χούντα», «δεν περνάει ο φασισμός».
Στις 5 Ιουλίου συγκέντρωση με ανάλογο αίτημα οργάνωσαν στο θέατρο Περοκέ και η Συντονιστική Επιτροπή Εργαζομένων Νέων και ο Σύλλογος Εργαζομένων Φοιτητών. «Κάτω η χούντα», «έξω ο Γαρουφαλιάς», «οι Περικλήδες στο σκαμνί», «114», «δημοκρατία», «δεν περνά ο φασισμός» ήταν τα κύρια συνθήματά των συγκεντρωμένων. Όπως και στις συγκεντρώσεις της ΕΔΑ, έτσι και σε αυτή την περίπτωση τα αιτήματα υπέρ της δημοκρατίας στην Ελλάδα και της αυτοδιάθεσης της Κύπρου ήταν αξεδιάλυτα συνδεδεμένα, κομμάτια της ίδιας πολιτικής αφήγησης. Δημοκρατικά και αντιιμπεριαλιστικά (ιδίως αντιαμερικανικά) συνθήματα αποτελούσαν εξίσου συστατικά στοιχεία της δημοκρατικής ταυτότητας της εποχής εκείνης, όπως άλλωστε και των δεκαετιών που ακολούθησαν. Δυο μέρες αργότερα, στις 7 του μήνα, ήταν η σειρά του Συνδέσμου Ελλήνων Δημοκρατικών Δικηγόρων να καλέσει σε συγκέντρωση. Με ψήφισμά τους καλούσαν την κυβέρνηση να πατάξει τις σκοτεινές δυνάμεις, να αποβάλει από τους κόλπους της και από το στράτευμα τους δολιοφθορείς και να προχωρήσει γρήγορα στον εκδημοκρατισμό της δημόσιας ζωής με την κατάργηση των εκτάκτων μέτρων. Ανάλογη συγκέντρωση έγινε την ίδια μέρα και στην Καισαριανή ύστερα από πρωτοβουλία της τοπικής Επιτροπής Δημοκρατικής Σωτηρίας. Ακολούθησαν εργατικές συγκεντρώσεις στη Νέα Ιωνία, στο Αγρίνιο, στο θέατρο Γκλόρια, στην Πάτρα και στα Χανιά, καθώς και συγκεντρώσεις της ΕΦΕΕ στα Προπύλαια και των δημοκρατικών δικηγόρων στο θέατρο Ακροπόλ. Παράλληλα, όλες αυτές τις μέρες δεν σταμάτησαν να αποστέλλονται υπομνήματα με υπογραφές από κάθε γωνιά της χώρας με αίτημα το σεβασμό στο Σύνταγμα, την πάταξη της συνωμοσίας του ΙΔΕΑ, την πάταξη του παρακράτους και την επιτάχυνση του εκδημοκρατισμού της δημόσιας ζωής.
Η παραπάνω λεπτομερής παράθεση των κινηματικών συμβάντων έχει σκοπό να καταδείξει ότι τα Ιουλιανά δεν ξέσπασαν την 15η Ιουλίου, αλλά είχαν ξεκινήσει τουλάχιστον 2 εβδομάδες πριν. Αυτή η παρατήρηση, πέρα από την προφανή της αξία, έχει και μία επιπρόσθετη. Καταδεικνύει με τον πιο εύληπτο τρόπο ότι ο Παπανδρέου, όπως και στην περίπτωση του μαχητικού «ανένδοτου» αγώνα, ήξερε ότι μπορούσε να υπολογίζει στη λαϊκή πίεση. Το ήξερε πριν παραιτηθεί, για τον απλούστατο λόγο ότι η λαϊκή πίεση είχε ήδη εκδηλωθεί. Το συμπέρασμα αυτό αλλάζει σε κρίσιμο βαθμό το κυρίαρχο «δημοκρατικό» αφήγημα σχετικά με την παραίτηση Παπανδρέου.
Τον Ιούλιο του ’65 συνέβη μία κοινωνική έκρηξη. Η κινηματική δραστηριότητα υπερτριπλασιάστηκε σε σχέση με τους πλέον θερμούς μήνες εκείνου του χρόνου και δεν επέστρεψε στα «συνηθισμένα» παρά τρεις μήνες μετά. Κάθε μέρα πραγματοποιούνταν πολλές συγκεντρώσεις ανά την επικράτεια, ενώ πολύ συχνές ήταν οι διαδηλώσεις και οι αποστολές υπομνημάτων με υπογραφές. Αν και οι κινητοποιήσεις ξεκίνησαν, ως συνήθως, από τα μεγάλα αστικά κέντρα της Αθήνας, του Πειραιά και της Θεσσαλονίκης, εξαπλώθηκαν γρήγορα σε όλη την υπόλοιπη Ελλάδα, με αποτέλεσμα να μην υπάρξει ούτε ένας νομός που να μην καταγράψει κινητοποιήσεις για την αποκατάσταση της δημοκρατικής ομαλότητας. Οι δημοκρατικοί πολίτες επέδειξαν πολύ μεγάλη μαχητικότητα και αντοχή. Η κάμψη της αγωνιστικότητας επήλθε σταδιακά όσο οι μήνες περνούσαν χωρίς αποτέλεσμα. Ιανουάριος: 48 κινητοποιήσεις, Φεβρουάριος: 57, Μάρτιος: 74, Απρίλιος: 101, Μάιος: 62, Ιούνιος: 88, Ιούλιος: 312, Αύγουστος: 207, Σεπτέμβριος: 159, Οκτώβριος: 106, Νοέμβριος: 75, Δεκέμβριος: 86
Τα δημοκρατικά πολιτικά κόμματα (ΕΔΑ και ΕΚ) και οι πολιτικές νεολαίες (Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη και Ελληνική Δημοκρατική Νεολαία) πρωτοστάτησαν στην κινητοποίηση του κόσμου. Η εκτόξευση της δραστηριότητάς τους κατά το έτος 1965, που οφείλεται εν πολλοίς στη δράση τους κατά τα Ιουλιανά, επιβεβαιώνει τη διάχυτη αντίληψη ότι τα Ιουλιανά αποτέλεσαν τομή στον αγώνα για τον εκδημοκρατισμό της δημόσιας ζωής. Από τα στοιχεία που ακολουθούν φαίνεται καθαρά ότι η ΕΔΑ πρόσφερε την οργανωτική της υπεροπλία, ενώ το Κέντρο το πολιτικό του εκτόπισμα. Σημαντική βοήθεια σε αυτό τον τομέα έδωσαν και οι επαγγελματικοί σύλλογοι, ιδίως τα συνδικάτα, οι τοπικές αρχές (τοπικά και δημοτικά συμβούλια), διάφορες επιτροπές «υπεράσπισης της δημοκρατίας», οι φοιτητικοί σύλλογοι, κ.ά. Ως εκ τούτου, οι οπαδοί των δημοκρατικών κομμάτων και των νεολαιών τους, οι κάτοικοι που αυτοτοποθετούνταν στη δημοκρατική παράταξη, φοιτητές και νέοι, εργάτες, ιδιωτικοί υπάλληλοι και ελεύθεροι επαγγελματίες και επιστήμονες αποτέλεσαν τον κορμό του λαού που κινητοποιήθηκε κατά τη διάρκεια των Ιουλιανών. Κοινωνικοί, συνδικαλιστικοί και τοπικοί παράγοντες προσπάθησαν με το κύρος τους να συνεισφέρουν στον αγώνα του δημοκρατικού λαού. Οι κινητοποιήσεις, τοπικές στη μεγάλη πλειοψηφία τους, είχαν σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα αιτήματα πολιτικής φύσεως και απευθύνονταν σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα στην κυβέρνηση. Οι κυβερνήσεις των αποστατών χρησιμοποίησαν βία εναντίον των διαδηλωτών ή των συγκεντρωμένων σε 16 τουλάχιστον περιπτώσεις (9 τον Ιούλιο, 6 τον Αύγουστο, 1 το Σεπτέμβρη) κατά τη διάρκεια των οποίων έκαναν συχνά μαζικές συλλήψεις (από μονοψήφιο αριθμό μέχρι εκατοντάδες) και άφηναν πίσω τους πολλούς τραυματίες (επίσης από μονοψήφιο αριθμό μέχρι εκατοντάδες).
Επειδή όμως τα Ιουλιανά αποτέλεσαν τομή για τα πολιτικά πράγματα της χώρας, καθώς επιβεβαίωσαν την ενότητα και τη δυναμική της δημοκρατικής παράταξης και άρα την αδυνατότητα της Δεξιάς να συνεχίσει να κυβερνά με νόμιμα μέσα, θα παραθέσω μερικά από τα κρίσιμα γεγονότα - σταθμούς.
Ήδη από τη στιγμή που μαθεύτηκαν τα γεγονότα το κέντρο της Αθήνας γέμισε από δημοκράτες πολίτες, και δη νέους, που συγκρούονταν με την αστυνομία, ενώ αμέσως η μία πόλη μετά την άλλη, το ένα χωριό μετά το άλλο, άρχισαν να διοργανώνουν συγκεντρώσεις αντίστασης στη δημοκρατική εκτροπή. Πατώντας σε αυτήν την πρωτοφανή λαϊκή διαθεσιμότητα η ΕΔΑ και η Ε.Κ. φρόντισαν να οργανώσουν παντού κινητοποιήσεις, όπως άλλωστε έπραξαν και οι οργανώσεις και τα θεσμικά όργανα που προανέφερα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να οργανωθούν σχεδόν παντού (και επανειλημμένα) οι πιο μαζικές κινητοποιήσεις που είχαν γίνει ποτέ. Η κάθοδος του Γ. Παπανδρέου από το Καστρί στο κέντρο της Αθήνας στις 19 Ιουλίου, η κηδεία του Πέτρουλα στις 23 και η γενική πανεργατική πολιτική απεργία στις 27 του ίδιου μήνα έλαβαν τα χαρακτηριστικά δημοψηφίσματος για την τύχη των κυβερνήσεων των αποστατών. Η σχεδόν καθημερινή παρουσία χιλιάδων δημοκρατών πολιτών (και δεκάδων χιλιάδων στις συγκεντρώσεις και/ή διαδηλώσεις που διοργάνωναν ή συνδιοργάνωναν τα συνδικάτα, οι φοιτητές και οι επιστημονικές οργανώσεις) στο κλεινόν άστυ λειτουργούσαν ως πίεση τόσο προς τους θεσμικούς παράγοντες που απεργάζονταν την εκτροπή όσο και προς τα κόμματα της ΕΚ (κυρίως) και της ΕΔΑ (λιγότερο) να μείνουν αταλάντευτες στην αγωνιστική γραμμή που είχαν χαράξει. Καμπή πρέπει να θεωρηθεί και η επεισοδιακή διαδήλωση 50.000 ανθρώπων στο κέντρο της Αθήνας, στις 20 Αυγούστου, που κατέληξε, ύστερα από σφοδρή επίθεση της αστυνομίας και αντεπίθεση μερίδας διαδηλωτών, σε 160 τραυματισμούς και 100 συλλήψεις. Η μαζικότητα δε των συγκεντρώσεων που πραγματοποίησε ο Γ. Παπανδρέου στο Βόλο (50.000) και Λάρισα (80.000) αμέσως μετά τα εν λόγω γεγονότα αφενός και στη Θεσσαλονίκη (εκατοντάδες χιλιάδες) τη στιγμή που είχε ετοιμαστεί η τρίτη και τελευταία κυβέρνηση αποστατών αποδείκνυε ότι ο δημοκρατικός κόσμος δεν αποδεχόταν «νόθες λύσεις». Τα κύρια συνθήματα των Ιουλιανών ήταν «Κάτω η χούντα», «κάτω οι προδότες», «δεν περνάει ο φασισμός», «προδότη Νόβα», «παραιτήσου», «συνωμότη Μητσοτάκη», «πουλημένοι» «κάτω οι παράνομοι», «κάτω οι Παλατιανοί», «η Αυλή να μαντρωθεί», «έξω η Γερμανίδα», «έξω οι Αμερικανοί», «έξω το ΝΑΤΟ», «Παπανδρέου», «μην παραιτήσε», «114», «όχι άλλες προδοσίες», «όχι νόθες λύσεις», «εκλογές ελεύθερες», «Δημοκρατία», «σεβασμός στο Σύνταγμα», «ομαλότητα», «θα νικήσει ο λαός», «ενότητα», «αγώνας», «ο λαός ενώθηκε», «ο Πέτρουλας αθάνατος», «η Αυλή τον σκότωσε». Ακόμα και μετά την ανάληψη της εξουσίας από την κυβέρνηση Στεφανόπουλου οι κινητοποιήσεις ενάντια στην εκτροπή συνέχισαν σε καθημερινή βάση, αν και εξαρτιόνταν περισσότερο πλέον από την κινητικότητα και οργανωτικότητα της ΕΔΑ. Οι μεγαλύτερες συγκεντρώσεις επί κυβερνήσεως Στεφανόπουλου ήταν οι ομιλίες του Παπανδρέου στις πρωτεύουσες των νομών της Κρήτης, τις οποίες παρακολούθησαν αθροιστικά πάνω από 100.000 πολίτες, ενώ μόνο στην Πάτρα προσήλθαν 70.000.
Στην περίοδο των Ιουλιανών, ο Γ. Παπανδρέου κηρύσσει νέο «ανένδοτο» αγώνα και παρέχει με τις δηλώσεις του πιστοποίηση στους διαδηλωτές. Ωστόσο, δεν κατεβαίνει στην Αθήνα παρά μόνο ύστερα από 4 μέρες, όταν έχει ήδη εκδηλωθεί η εξέγερση του λαού των Αθηνών. Περίμενε πριν κατέβει από το Καστρί. Είχε ενημέρωση ότι τον περιμένει πολύς κόσμος. Με τη στάση του αυτή ο λαός έκανε σινιάλο στο γηραιό πολιτικό να μπει στον αγώνα. Διεύρυνε με άλλα λόγια τις πολιτικές ευκαιρίες του «Γέρου».
Οι ίδιοι οι κινητοποιούμενοι ξεθάρρεψαν μέσα από τα σινιάλα που εξέπεμπαν μεταξύ τους, καθώς βλέπανε ώρα με την ώρα ότι γίνονταν όλο και πιο πολλοί. Στις γεμάτες πλατείες των Ιουλιανών 50% ήταν της ΕΔΑ και 50% της ΕΚ, ανακατεμένοι και αξεχώριστοι. «Και στα κρατητήρια μαζί και στο πεζοδρόμιο μαζί και στις πλατείες μαζί και στις κοινωνικές εκδηλώσεις μαζί», όπως θυμάται ο Α. Σαχπεκίδης.1 Ο κόσμος κατέβαινε «χύμα», χωρίς οργάνωση. Συμμετείχαν άνθρωποι που δεν συμμετείχαν ούτε καν στον «ανένδοτο». Πρόκειται για «πανστρατιά», διότι, όπως υποστηρίζει ο Γ. Χατζόπουλος,
«λειτουργεί το υποσυνείδητο [...] και όχι το πολιτικό σχέδιο του Κακλαμάνη, του Παπανδρέου ή του Ηλιού. Παρασύρονται από το υποσυνείδητο [...] ερεθίζεται ο κόσμος [...]. Είναι κάτι σαν τους ‘αγανακτισμένους’ [του 2011], αλλά άλλης φύσεως. [...] Οι κατατάξεις [αριστεροί, κεντρώοι, κλπ] δεν μετράνε».2
Και ο Γ. Καραμπελιάς συμπληρώνει:
«Τρία πανώ όλα κι όλα, αν υπήρχανε...άρα καταλαβαίνεις τη σημασία που είχε ένα πανώ, διότι σφράγιζε ένα πράγμα το οποίο ήταν με 5 κεντρικά συνθήματα. [...] Το κόμμα [η ΕΔΑ] προσπαθούσε διαρκώς σε όλη τη διάρκεια των Ιουλιανών να μην του ξεφύγει η κατάσταση. Αλλά του είχε ξεφύγει. [...] Δηλαδή η γραμμή του κόμματος περνούσε πολύ στενά, σε πολύ λίγους. Δεν είχε τη δυνατότητα ούτε είχε τον ίδιο αριθμό επαγγελματικών στελεχών [...]. Ελάχιστους είχε. [...] Δεν υπήρχανε ας πούμε μηχανισμοί μετάδοσης γραμμής με τον ίδιο τρόπο που υπάρχουνε μετά».3
Οι παραπάνω αφηγήσεις αναδεικνύουν με πολύ εύληπτο τρόπο τον παράγοντα που μεσολαβούσε ανάμεσα στην απόδοση της απειλής και την παλλαϊκή αντίδραση. Πρόκειται για τη δημοκρατική ταυτότητα. Η ταχύτητα της λαϊκής αντίδρασης, η μαζικότητα των κινητοποιήσεων χωρίς να έχουν προηγηθεί οι απαραίτητες προετοιμασίες, καθώς και οι αυθόρμητες-ανοργάνωτες κινητοποιήσεις, μας υποχρεώνουν να αναζητήσουμε την κινηματική εγρήγορση σε παράγοντες πέραν της οργανωτικής δουλειάς των ΕΔΑ, ΔΝΛ, ΕΔΗΝ, ΕΚ. Η δημοκρατική ταυτότητα ήταν αυτή που διατηρούσε την κινηματική εγρήγορση. Αν ισχύει ότι η κινηματική ταυτότητα είναι η ταυτόχρονη και αλληλένδετη απάντηση στα ερωτήματα «στο όνομα ποιού, εναντίον ποιού και για τι παλεύω»,4 τότε μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι στα Ιουλιανά η απάντηση είχε δοθεί: «στο όνομα του λαού, εναντίον των δυνάμεων της ανωμαλίας (Δεξιά, Παλάτι, Αμερικανοί, ΙΔΕΑ), για τον εκδημοκρατισμό της δημόσιας ζωής». Αυτά ήταν τα κύρια συστατικά της δημοκρατικής ταυτότητας. Ή μάλλον η αδιάρρηκτη σύνδεσή τους. Δεν επρόκειτο φυσικά 100% για κατασκευή αυτής της ταυτότητας, καθώς εν μέρει επανανακαλήφθηκε αυτή η ταυτότητα. Πολλές ιδέες και σύμβολα που αποτέλεσαν την πρώτη ύλη για την κατασκευή της δημοκρατικής ταυτότητας παρέπεμπαν στη δεκαετία του ’40. Επίσης η έννοια «δημοκρατικός» προσδιόριζε καθ’ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του ’50 τα εαμογενή πολιτικά μορφώματα. Ωστόσο μόνο κατά τη δεκαετία του ’60 απέκτησε το εύρος, τη συνεκτικότητα και την ηγεμονική θέση στον αυτοπροσδιορισμό της πλειοψηφίας του ελληνικού πληθυσμού. Και αυτό έγινε σε στενή διάδραση με τις κινητοποιήσεις των εαμογενών κοινωνικών ομάδων. Η σύγκλιση αυτών των τελευταίων, η οικοδόμηση της διαχωριστικής γραμμής «δημοκρατικής παράταξης» - «φασιστικής Δεξιάς» και η συνακόλουθη πόλωση υπήρξαν διαδικασίες-προϊόντα των κινητοποιήσεων και των συγκρούσεων.
Απόσπασμα από το βιβλίο του Δημήτρη Παπανικολόπουλου, Ο κύκλος διαμαρτυρίας του ’60. Συλλογική δράση και δημοκρατία στην προδικτατορική Ελλάδα, Εκδόσεις Νήσος, 2015
1 Συνέντευξη Αντώνη Σαχπεκίδη
2 Συνέντευξη Γιώργου Χατζόπουλου
3 Συνέντευξη Γιώργου Καραμπελιά
4 Touraine A., La voix et le regard, Seuil, Paris, 1978
Στηρίξτε την έγκυρη και μαχητική ενημέρωση. Στηρίξτε την Αυγή. Μπείτε στο syndromes.avgi.gr και αποκτήστε ηλεκτρονική συνδρομή στο 50% της τιμής.
