Του Giuseppe Onufrio*
Δεν είναι τόσο συχνό ένας εξαιρετικός ερευνητής να καταφέρνει επίσης να είναι εξαιρετικός επιστημονικός εκλαϊκευτής. Αυτό είναι ο Antonello Pasini, κλιματολόγος, που με το τελευταίο του βιβλίο, “Η εξίσωση των καταστροφών” (εκδόσεις Codice, 2020), μας παρέχει μια πολύ ευρεία εικόνα του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί η αλλαγή του κλίματος και, ειδικότερα, ποια είναι η κατάσταση της Ιταλίας όσον αφορά τις επιπτώσεις και τους κινδύνους που διατρέχει.
Το κλειδί είναι να κατανοήσουμε μια (απλή) εξίσωση που συνδέει την πιθανότητα καταστροφικών γεγονότων με τα χαρακτηριστικά της ευπάθειας και την έκθεση σε αυτούς τους κινδύνους. Για να εξηγήσει στον αναγνώστη πώς αυτή η απλή εξίσωση μπορεί να εφαρμοστεί στην κοινή εμπειρία, o Pasini χρησιμοποιεί το παράδειγμα του ιού της γρίπης. Αυτή η αναλογία, σε σύνδεση με τα τρέχοντα γεγονότα, την καθιστά προφητική.
Μια απλή εξίσωση
Η απλή εξίσωση κινδύνου βασίζεται στο γινόμενο τριών στοιχείων: του κινδύνου P, της ευπάθειας V και της έκθεσης E. Τι σημαίνει αυτό; Στην περίπτωση του ιού είναι αρκετά απλή: ο κίνδυνος είναι ο ιός (πόσο επιθετικός είναι), η ευπάθεια είναι αυτή του καθενός μας (ανάλογα με την ηλικία, την υγεία και άλλους μεμονωμένους παράγοντες) και η έκθεση είναι αυτή που συνδέεται με την επαφή με φορείς (υγιείς ή άρρωστους) του ιού.
Αυτή η απλή συσχέτιση εξηγεί επίσης τα μέτρα που ελήφθησαν για τη μείωση του κινδύνου: στην πραγματικότητα, δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα για τον εγγενή κίνδυνο του ιού ή για την ευπάθεια των ατόμων, μπορούμε να δράσουμε μόνο για τη συλλογική έκθεση στον ιό μειώνοντας τις επαφές μεταξύ των ανθρώπων.
Κλίμα και διασπορά ασθενών
Τι έχει να κάνει αυτό με το κλίμα, για παράδειγμα, με τον υδρογεωλογικό κίνδυνο που χαρακτηρίζει την εύθραυστη και άκρως ταλαιπωρημένη από τις ανθρώπινες δραστηριότητες φύση της χώρας μας; Οι συνδέσεις μεταξύ της αλλαγής του κλίματος και της διασποράς ορισμένων (τροπικών) ασθενειών αποδεικνύονται και, αν και η ελονοσία δεν έχει φτάσει στην Ιταλία, «ωστόσο, πρόσφατα εμφανίστηκαν επιδημίες που προκλήθηκαν από τον ιό Chikungunya, που μεταδόθηκε από το κουνούπι τίγρης, τον ιό Dengue και τον ιό του Δυτικού Νείλου. Η λεϊσμανίαση, μια ασθένεια του σκύλου που μεταδίδεται από τις σκνίπες (φλεβοτόμος), η οποία βρισκόταν κάποτε μόνο στον Νότο, φαίνεται να εμφανίζεται και σε άλλες περιοχές της Ιταλίας και στα υψίπεδα».
Υπερθέρμανση του πλανήτη και κίνδυνοι
Ωστόσο, η έννοια του «ιογενούς» παραδείγματος είναι πολύ ευρύτερη: στην πραγματικότητα, το βιβλίο προτείνει μια παρόμοια προσέγγιση χρησιμοποιώντας την ίδια εξίσωση όπου, προφανώς, οι μεμονωμένοι παράγοντες (κίνδυνος, ευπάθεια και έκθεση) αναφέρονται σε κλιματικά φαινόμενα και εδαφικά χαρακτηριστικά.
Έτσι, για την αλλαγή του κλίματος, ο κίνδυνος συνδέεται με ακραία φαινόμενα, τα οποία ήδη υπάρχουν στη φύση αλλά των οποίων η συχνότητα και η ένταση μεταβάλλονται προς το χειρότερο από την υπερθέρμανση του πλανήτη: πλημμύρες, θερμικά κύματα, παρατεταμένες περίοδοι ξηρασίας και άλλα. Το ευάλωτο είναι το έδαφος, που είναι εγγενώς εύθραυστο λόγω των δικών του χαρακτηριστικών τα οποία αποδυναμώθηκαν περαιτέρω λόγω της έντονης ανθρώπινης δραστηριότητας και της άσκοπης χρήσης της γης. Η έκθεση, από την άλλη πλευρά, συνδέεται με τα περιουσιακά οικοδομικά μας στοιχεία: η οικοδόμηση κατοικιών και ολόκληρων γειτονιών σε περιοχές που υπόκεινται σε πλημμύρες ή σοβαρή διάβρωση των ακτών εκθέτει αυτές τις δομές σε μεγαλύτερους κινδύνους.
Η “κλιματική δυναμική”
Με αυτή την προσέγγιση ο Antonello Pοsini εξηγεί τις διάφορες πτυχές του προβλήματος και εξηγεί, με απλό και σαφή τρόπο, τις ανακαλύψεις της επιστήμης, ξεκινώντας από εκείνες στις οποίες είχε και προσωπική επιστημονική συμβολή. Όπως και σε ένα προηγούμενο βιβλίο του ("Effect War Effect"), που συνέγραψε με τον Grammenos Mastrojeni, η επιστημονική αυστηρότητα συνοδεύεται από απλότητα ανάγνωσης και σαφείς προτάσεις σχετικά με πολιτικές και μέτρα αντιμετώπισης. Και τα δυο βιβλία περιγράφουν την «κλιματική δυναμική» στην οποία εμπλέκεται η Ιταλία μέσα στο χώρο της λεκάνης της Μεσογείου. Η παρουσία αντικυκλωνικών δομών στην έρημο της Σαχάρας, στην πραγματικότητα, καθορίζει μια ακριβή φαινομενολογία: «Από τη μία πλευρά είμαστε όλο και περισσότερο κάτω από την επήρεια των αφρικανικών αντικυκλώνων που φέρνουν καλοκαιρίες, αλλά μερικές φορές και υψηλότερες θερμοκρασίες και ποσοστά υγρασίας: αυτό μπορεί να σημαίνει ξηρασία και λιγότερες βροχερές ημέρες κατά τη διάρκεια του έτους. Από την άλλη πλευρά, όμως, τα ψυχρά κύματα φθάνουν συχνότερα, γεγονός που μπορεί να προκαλέσει έντονες βροχοπτώσεις, αυξάνοντας έτσι την ποσότητα βροχής (που τώρα πέφτει σε μεγάλες ποσότητες μέσα σε ελάχιστο χρόνο)».
Δράσεις προσαρμογής
Παρ' όλο που μιλάμε για καταστροφές, ο τόνος του βιβλίου εξακολουθεί να είναι αισιόδοξος και έχει ως στόχο να προωθήσει την ανάληψη δράσεων: τα θετικά νέα, επαναλαμβάνει ο Pasini, είναι ότι μεγάλο μέρος των παραγόντων που διακυβεύονται οφείλεται στις ανθρώπινες δραστηριότητες και, ως εκ τούτου, υπάρχει αρκετός χώρος ελιγμών για να αλλάξουν τα πράγματα. Παρ' όλο που, δυστυχώς, το κλιματικό σύστημα έχει από μόνο του αδράνεια: οι ποσότητες CO2 που εκπέμπουμε παραμένουν μερικούς αιώνες στην ατμόσφαιρα και ως εκ τούτου μέρος της βλάβης είναι αναπόφευκτο. «Στην πραγματικότητα, ποτέ δεν μιλάμε για επιστροφή σε προ-βιομηχανικές θερμοκρασίες, προσπαθούμε απλώς να μην αυξήσουμε υπερβολικά τη θερμοκρασία για να αποφύγουμε χειρότερες καταστάσεις. Ως αποτέλεσμα, θα πρέπει να συνηθίσουμε να ζούμε με επιπτώσεις που δεν μπορούμε να εξαλείψουμε, παρεμβαίνοντας, τουλάχιστον, ώστε να εμποδίσουμε να προκαλέσουν τη μεγαλύτερη ζημιά. Γι’ αυτό πρέπει επίσης να σκεφτούμε δράσεις προσαρμογής, για παράδειγμα, στις εδαφικές εκτάσεις, στις υποδομές, στις κατοικίες μας και στις άλλες κατασκευές. Παρ' όλ' αυτά, γνωρίζουμε ότι για την αποφυγή των χειρότερων επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής θα πρέπει να εγκαταλείψουμε τα ορυκτά καύσιμα και μάλιστα τάχιστα".
Ως εκ τούτου, για την επίλυση των επιπτώσεων της "κλιματικής καταστροφής" πρέπει να εφαρμόσουμε για τα εδάφη μας μέτρα "προσαρμογής", προκειμένου να μειώσουμε την ευπάθεια (για παράδειγμα, την υδρογεωλογική) και την έκθεση των κλιματολογικών αγαθών μας (με προσεκτικό χωροταξικό σχεδιασμό).
Ωστόσο, σε αντίθεση με το παράδειγμα του ιού, σε προοπτική (δυστυχώς, μακροχρόνια), μπορούμε επίσης να αναλάβουμε δράσεις για την αντιμετώπιση του κινδύνου των ακραίων κλιματικών γεγονότων, συμβάλλοντας στη μείωση των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου σε παγκόσμια κλίμακα, η οποία είναι η μόνη δυνατότητα να διατηρήσουμε τη ζωή στον πλανήτη μας και ως εκ τούτου και το μεσογειακό φυσικό περιβάλλον στο οποίο βρίσκεται η χώρα μας.
Μετάφραση Ι. Σινιγάλιας
* Ο Giuseppe Onufrio είναι διευθυντής της Greenpeace Ιταλίας. Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο “Manifesto” στις 2 Απριλίου 2020
