Του Ευάγγελου Νικολαΐδη*
Στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 2010,ορισμένα βασικά δομικά χαρακτηριστικά του πρωτογενούς τομέα στην Ελλάδα επηρεάστηκαν δυσμενώς από τη βαθιά και παρατεταμένη ύφεση, ενώ στο δεύτερο μισό υπήρξε σταθεροποίηση και μερική αποκατάσταση των σχετικών δεικτών. Ωστόσο, η νέα κρίση, λόγω της πανδημίας του κορονoϊού, αναμένεται όχι απλώς να αναστείλει, αλλά και να αντιστρέψει τη θετική πορεία που καταγράφηκε σχετικά πρόσφατα. Τα δομικά χαρακτηριστικά για τα οποία γίνεται λόγος είναι η συμμετοχή του πρωτογενούς τομέα στο ΑΕΠ και στην απασχόληση, καθώς και η μεταξύ τους σχέση.
Η συμμετοχή στο ΑΕΠ και στην απασχόληση
Βασική εξέλιξη που απορρέει από την αναπτυξιακή διαδικασία είναι η σχετική μείωση της συμμετοχής του πρωτογενούς τομέα στο ΑΕΠ. Αυτό οφείλεται στο ότι, αυξανομένου του επιπέδου οικονομικής ανάπτυξης και του εισοδήματος, η ζήτηση για είδη διατροφής αυξάνεται με χαμηλότερο ρυθμό σε σχέση με άλλα αγαθά, με αποτέλεσμα οι πόροι (κεφάλαιο, εργασία κ.λπ.) να μετακινούνται στους άλλους τομείς της οικονομίας. Στην Ελλάδα, για σχετικά μεγάλο χρονικό διάστημα (2010-2015) η εν λόγω συμμετοχή αυξήθηκε από το 2,8% στο 3,8%, με σταθερή ή/και μειούμενη την αξία της αγροτικής παραγωγής. Συνεπώς, η παρατηρούμενη αύξηση της συμμετοχής αποδίδεται στη βαθύτερη κρίση του δευτερογενούς και τριτογενούς τομέα. Το δεύτερο μισό της δεκαετίας χαρακτηρίζεται από αυξητική τάση της αξίας της αγροτικής παραγωγής και σταθεροποίηση της συμμετοχής στο επίπεδο του 3,7%, το οποίο όμως εξακολουθεί να είναι υψηλότερο από το επίπεδο του μέσου της δεκαετίας του 2000. Πρόκειται, δηλαδή, για μία τομεακή αναδιάρθρωση με διάρκεια και χωρίς αναπτυξιακό περιεχόμενο, καθώς βρίσκεται στον αντίποδα της αναπτυξιακής τροχιάς, δηλαδή δεν είναι αποτέλεσμα της ανάπτυξης του αγροτικού τομέα, αλλά της ύφεσης των άλλων τομέων (βλ. Διάγραμμα 1).
Παρομοίως, βασική εξέλιξη που απορρέει από την αναπτυξιακή διαδικασία είναι η σχετική μείωση της συμμετοχής του πρωτογενούς τομέα στην απασχόληση. Και αυτός ο δείκτης στην Ελλάδα, την περίοδο 2008-2014, κινήθηκε προς την αντίθετη κατεύθυνση από αυτή που χαρακτηρίζει την αναπτυξιακή διαδικασία, καθώς αυξήθηκε από 10,9% σε 12,2%. Ωστόσο, από το 2015 επανήλθε σε συμβατή με την ανάπτυξη τροχιά, καθώς μειώθηκε σε 10,9%, το 2019(βλ. Διάγραμμα 2).
Η σχέση της συμμετοχής του πρωτογενούς τομέα στο ΑΕΠ με τη συμμετοχή του στην απασχόληση
Η πορεία των ανωτέρω δεικτών έχει αυτοτελή σημασία, όσον αφορά το αν ο πρωτογενής τομέας βρίσκεται σε αναπτυξιακή τροχιά ή όχι. Ωστόσο, ιδιαίτερα μεγάλη σημασία έχει η μεταξύ τους σχέση. Ο λόγος είναι ότι από τη σχέση της συμμετοχής του πρωτογενούς τομέα στο ΑΕΠ, και βέβαια το ύψος της αξίας της παραγωγής, με την αντίστοιχη συμμετοχή στην απασχόληση εξαρτάται το ύψος του αγροτικού εισοδήματος. Σταθεροποίηση της συμμετοχής του αγροτικού τομέα στην απασχόληση σε υψηλό επίπεδο, ή/και ακόμη χειρότερα η αύξησή της, συνεπάγεται πίεση του μέσου αγροτικού εισοδήματος. Αυτό συνέβη στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 2010, λόγω της υψηλής ανεργίας και της αδυναμίας απορρόφησης εργατικού δυναμικού προερχομένου από τον πρωτογενή τομέα.
Αναμενόμενες επιπτώσεις από την πανδημία
Η νέα κρίση, εξ αιτίας της πανδημίας, θα παρατείνει τη διάρκεια των ανωτέρω δυσμενών τομεακών αναδιαρθρώσεων και τις συνακόλουθες δυσμενείς επιπτώσεις.
Η αναμενόμενη βαθύτερη ύφεση του δευτερογενούς και τριτογενούς τομέαενδέχεται να «αναβαθμίσει» εκ νέου τη συμμετοχή του πρωτογενούς στο ΑΕΠ, χωρίς να είναι διασφαλισμένη η αύξηση της αξίας της παραγωγής του.
Η αναμενόμενη αύξηση της ανεργίας και η μείωση των εισοδημάτων όχι μόνο θα αναστείλουν την εκροή εργατικού δυναμικού από τον πρωτογενή τομέα, αλλά ενδεχομένως θα την αντιστρέψουν, σταθεροποιώντας σε υψηλό επίπεδο ή/και αυξάνοντας τη συμμετοχή του αγροτικού τομέα στην απασχόληση. Η παραμονή ή/και επιστροφή εργατικού δυναμικού στη γεωργία θα γίνει επί το πλείστον με όρους επιβίωσης και λιγότερο με όρους δυναμικής ανάπτυξης, καθώς δεν υπάρχουν οι σχετικές προϋποθέσεις (χρηματοδότηση, εξοπλισμός, κ.ά.).
Το αγροτικό εισόδημα θα υποστεί εκ νέου πολλαπλές πιέσεις: τόσο από την επιδείνωση της σχέσης μεταξύ συμμετοχής του πρωτογενούς τομέα στο ΑΕΠ και συμμετοχής του στην απασχόληση, όσο και από τη μείωση των δυνατοτήτων πολυαπασχόλησης λόγω της ύφεσης, όπως άλλωστε συνέβη και στις αρχές της δεκαετίας του 2010.
Από τα παραπάνω προκύπτει ότι το αγροτικό πρόβλημα δεν είναι μόνο αγροτικό, και συνεπώς οι εξελίξεις στον πρωτογενή τομέα θα εξαρτηθούν σε μεγάλο βαθμό από τη γενικότερη πορεία της οικονομίας.Κατά πόσο, δηλαδή, η ύφεση θα επηρεάσει το δευτερογενή και τριτογενή τομέα και πότε θα γίνει εφικτή η ανάκαμψη. Βέβαια, πολλά θα εξαρτηθούν και από τις εξελίξεις εντός του πρωτογενούς τομέα, και συγκεκριμένα από το κατά πόσο θα αντιμετωπιστούν τα χρόνια προβληματικά χαρακτηριστικά του, όσα επιδεινώθηκαν,αλλά και όσα νέα εμφανίστηκαν στη διάρκεια της ύφεσης του 2010.i
Αναπόφευκτα, στον προβληματισμό για τη χάραξη στρατηγικής, πέραν των όσων αναφέρθηκαν, θαπρέπει να συμπεριληφθούν και οι εκτιμήσεις για τις επιπτώσεις της πανδημίας στην παγκόσμια οικονομία και στο αγροτροφικό σύστημα ειδικότερα. Προς το παρόν διαφαίνονται ορισμένες πιθανές εξελίξεις. Κάποιες από αυτές αφορούν στον προσωρινό περιορισμό στις εξαγωγές τελικών προϊόντων από κάποιες χώρες. Ωστόσο, ιδιαίτερη σημασία έχουν και οι επιπτώσεις από ενδεχόμενες αρρυθμίες στις αλυσίδες αξίας (ενδιάμεσες εισροές, κ.λπ.). Τυχόν μείζονες και μεγάλης διάρκειας αλλαγές μπορεί να προκαλέσουν δυσλειτουργίες στην παραγωγική διαδικασία και συνεπώς να οδηγήσουν σε ηθελημένες ή/και αναγκαστικές αλλαγές στη διάρθρωση της παραγωγής, τόσο στον πρωτογενή τομέα όσο και στους κλάδους που τον τροφοδοτούν και τροφοδοτούνται από αυτόν.
* Διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, Τμήμα Οικονομικών Επιστημών. Πρώην Ειδικός Γραμματέας Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας
