Της Αιμιλίας Σαλβάνου*
Τις τελευταίες εβδομάδες βρισκόμαστε ξανά μπροστά σε μια όξυνση της πολιτικής και κοινωνικής αντιπαράθεσης για το προσφυγικό και μεταναστευτικό φαινόμενο. Μέσα σε λίγες μέρες έχουμε δει να αμφισβητείται η αίτηση ασύλου, να οργανώνονται πολιτοφυλακές, να πυρπολούνται σχολεία, να ξυπνούν μνήμες από τα τάγματα εφόδου της Χρυσής Αυγής, να καταφθάνουν ενισχύσεις από την ευρωπαϊκή Ακροδεξιά.
Με την πραγματικότητα των στρατοπέδων και των κέντρων κράτησης προσφύγων και μεταναστών ήμασταν ήδη εξοικειωμένοι. Ο αντιπροσφυγικός λόγος συναντά τον ακροδεξιό λόγο και αναδεικνύονται σε νέα κανονικότητα τόσο στην Ελλάδα όσο και την Ευρώπη.
Η έννοια της κρίσης που χρησιμοποιείται συστηματικά από το 2015 για να περιγράψει το τι συμβαίνει με τους πρόσφυγες και τους μετανάστες στα σύνορα της Ευρώπης δεν αναφέρεται δυστυχώς στην υπαρκτή ανθρωπιστική κρίση.
Αντίθετα, αναφέρεται στην ασύμμετρη απειλή που θεωρούμε ότι αντιμετωπίζουμε από «τους ξένους που θα αλλοιώσουν τον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής». Οι πληθυσμιακές μετακινήσεις αντιμετωπίζονται ως εξωτερικό φαινόμενο της Ιστορίας, ως ρωγμές της κανονικότητας -σε ό,τι αφορά τόσο τα εθνικά κράτη όσο και την ιστορία της Ευρώπης.
Ξεβολεύουν οι μετακινήσεις
Το βιβλίο του Peter Gatrell «The Unsettling of Europe» έρχεται να συμβάλει σε αυτήν τη συζήτηση δείχνοντας ότι οι πληθυσμιακές μετακινήσεις δεν βρίσκονται στο περιθώριο της ιστορίας της Ευρώπης, αλλά στο κέντρο της, αφού συνδιαμόρφωσαν σε ουσιαστικό βαθμό τη μεταπολεμική πραγματικότητα.
Οι μετακινήσεις «ξεβολεύουν, διαταράσσουν τις ισορροπίες και προκαλούν ανησυχία», όπως υπονοεί και ο τίτλος. Ταυτόχρονα όμως διαμορφώνουν και επαναδιαμορφώνουν τις ταυτότητες τόσο των προσφύγων όσο και των κοινωνιών υποδοχής και γεννούν νέους θεσμούς, δομές και δυναμικές. Διαμορφώνουν πυκνά δίκτυα ανταλλαγής και νοημάτων, μέσα στα οποία δρουν τόσο οι νεήλυδες όσο και οι γηγενείς.
Φωτίζοντας πότε τη μεγάλη εικόνα των πληθυσμιακών μετακινήσεων και πότε τις εμπειρίες των προσφύγων και των μεταναστών, το βιβλίο συνθέτει μια ανάγλυφη ιστορία της μετανάστευσης από, προς και μέσα στην Ευρώπη από το 1945 μέχρι σήμερα.
Οργανωμένο σε πέντε μέρη, το βιβλίο ανιχνεύει πώς οι πολλαπλές πληθυσμιακές μετακινήσεις διαμόρφωσαν την Ευρώπη. Οι τίτλοι των μερών αυτών αποτελούν και τον οδηγικό χάρτη όσων πραγματεύεται.
Ήδη από την ανάγνωσή τους, «Βίαιοι καιροί ειρήνης, ψυχροπολεμικοί ανταγωνισμοί και η ανοικοδόμηση της Ευρώπης 1945-1956», «Απο-αποικιοποίηση, μετανάστευση και οικονομική ανάπτυξη», «Ευρωπαϊκές Οδύσσειες 1973-1989», «Αναδιάταξη της Ευρώπης και διαχείριση της μετανάστευσης 1989-2008» και «Ποια είναι η Ευρώπη, ποιοι είναι οι μετανάστες; Από το 2008 έως σήμερα» καταλαβαίνει κάποιος ότι η μετανάστευση συγκρότησε σε μεγάλο βαθμό τον χαρακτήρα της μεταπολεμικής Ευρώπης σε πολλαπλά επίπεδα.
Καταλαβαίνει επίσης ότι δεν υπήρχαν εύκολες απαντήσεις στα διλήμματα μπροστά στα οποία βρέθηκαν οι κοινωνίες.
* Πώς διαχειρίζεται μια κοινωνία το πρόβλημα των εκτοπισμένων του Παγκοσμίου Πολέμου, τι γίνεται με τους «φιλοξενούμενους εργάτες» που τελικά αναπτύσσουν δεσμούς με τη χώρα υποδοχής ή με τους Ευρωπαίους που αναγκάζονται να φύγουν από τις αποικίες μετά την απο-αποικιοποίηση αλλά επιτρέφουν «παράτυπα» πίσω γιατί εκεί είναι που νιώθουν ότι ανήκουν;
* Τι σήμαινε, επίσης, σε επίπεδο πληθυσμιακών μετακινήσεων, η διάλυση της ΕΣΣΔ και η ανάδυση των κρατών της ανατολικής Ευρώπης;
Συλλογική αμνησία...
Αυτά είναι λίγα μόνο από τα προβλήματα που κλήθηκε να αντιμετωπίσει η Ευρώπη μέσα από τους θεσμούς που σιγά - σιγά διαμορφώθηκαν και που μέσα από αυτούς διαμόρφωσε σιγά - σιγά και τον χαρακτήρα της. Όχι πάντα με ομοφωνία, συχνά με οξείες αντιπαραθέσεις, αλλά μέσα από αυτά διαμόρφωσε θεσμούς και καθόρισαν τον χαρακτήρα της.
Και φθάνουμε έτσι στο τελευταίο μέρος του βιβλίου, που έχει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον για όσα βιώνουμε σήμερα. Αυτό που υποστηρίζει πειστικά ο συγγραφέας είναι ότι η κατάργηση των εσωτερικών συνόρων της Ευρωπαϊκής Ένωσης συνοδεύτηκε από σκλήρυνση των εξωτερικών της συνόρων και την καλλιέργεια μιας ιδεολογίας που παρουσίαζε τους πρόσφυγες και τους μετανάστες ως απειλή για την ασφάλειά της.
Η ιδεολογία αυτή, ιδιαίτερα μετά το 2015-2016, έχει γίνει σε τέτοιο βαθμό ηγεμονική ώστε έχει προκαλέσει συλλογική αμνησία τόσο για το παρελθόν της μετανάστευσης στην Ευρώπη, όσο και για το ότι ο τρόπος που παρουσιάζονταν οι μετανάστες κάθε φορά εξαρτώνταν αποκλειστικά από την πολιτική βούληση της υποδοχής τους ή μη.
...στις ναζιστικές εκτοπίσεις
Η συλλογική μας ιστορία, όμως, αποτελείται και από τις ψηφίδες εκείνες που η μνήμη προσπαθεί να απωθήσει -στην προκειμένη περίπτωση από τις δυσκολίες που ενείχε το εγχείρημα της διαμόρφωσης μιας κοινής ευρωπαϊκής ταυτότητας.
Οι θεμελιωτές της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα στριφογύριζαν ανήσυχοι στον τάφο τους, λέει σε κάποιο σημείο ο συγγραφέας, αν ήξεραν ότι η ήπειρος έχει μετατραπεί σε ένα αρχιπέλαγος στρατοπέδων και κέντρων κράτησης για τους πρόσφυγες -πολύ περισσότερο που η ίδια η ιδέα της Ενωμένης Ευρώπης προέκυψε μετά από την εμπειρία των ναζιστικών εκτοπίσεων και των στρατοπέδων συγκέντρωσης και θεμελιώθηκε πάνω στη δέσμευση της αποφυγής παρόμοιας εμπειρίας στο μέλλον.
Προφανώς έχει δίκιο, όσο συνεχίζουμε να θεσπίζουμε ημέρες μνήμης για το παρελθόν, και ταυτόχρονα να προσβάλλουμε στην πράξη τη μνήμη αυτή φτιάχνοντας φρούρια, κλείνοντας ανθρώπους σε στρατόπεδα και πνίγοντας παιδιά στα νερά της Μεσογείου.
* Η Αιμιλία Σαλβάνου είναι ιστορικός
