Του Κώστα Δουζίνα*
1. Θέλουμε να κερδίσουμε τις επόμενες εκλογές. Θέλουμε επίσης να ενδυναμώσουμε τον ριζοσπαστικό χαρακτήρα της Αριστεράς. Αντιφατικό; Το αντίθετο, δύο δυνάμεις που (μπορούν να) συγκλίνουν. Και για τα δύο πρέπει να μεγαλώσει το κόμμα, να διευρυνθεί το ακροατήριο των ιδεών, να διαμορφωθεί ένα ελκυστικό και αριστερό πρόγραμμα. Αν πιστεύουμε στις ιδέες μας, μπορούμε να πείσουμε όσους έρθουν στο κόμμα.
2. Ο φιλόσοφος Τόμας Κουν υποστηρίζει ότι η επιστήμη δεν προοδεύει με τη συνεχή και σταδιακή προσθήκη νέων παρατηρήσεων, πειραμάτων και θεωριών. Αντίθετα, περίοδοι κανονικής επιστημονικής δραστηριότητας διακόπτονται αιφνίδια από επαναστατικές αλλαγές «παραδείγματος». «Παράδειγμα» είναι το σύνολο εννοιών, θεωριών και αξιωμάτων που γίνονται ανεπιφύλακτα αποδεκτά και καθοδηγούν την επιστημονική έρευνα κάθε εποχής. Όταν το κυρίαρχο παράδειγμα δεν μπορεί να λύσει κάποια προβλήματα, τα αγνοεί, θεωρώντας τα ασήμαντες «ανωμαλίες». Όπως τα αναπάντητα ερωτήματα πολλαπλασιάζονται, επαναστάτες επιστήμονες, ο Κοπέρνικος, ο Αϊνστάιν ή ο Καντόρ, προτείνουν ένα ριζικά διαφορετικό παράδειγμα που διαβάζει το υπάρχον υλικό από διαφορετική σκοπιά και δίνει απαντήσεις στα παζλ που δεν μπορεί να λύσει το προηγούμενο. Κάποια στιγμή το παλιό γίνεται άχρηστο και επιζήμιο και αντικαθίσταται από το νέο.
Όσοι συνεχίζουν, αποτυγχάνουν.
Πρέπει να αλλάξουμε παράδειγμα
Εδώ πιστεύω ότι βρίσκεται σήμερα η Αριστερά. Τα άλυτα προβλήματα έχουν κάνει την «κρίση» κανονικότητα. Νεοφιλελευθερισμός, κλιματική καταστροφή, προσφυγική κρίση, τεχνολογική επανάσταση, νέα ταξική διαστρωμάτωση, καπιταλισμός του πρεκαριάτου και της πλατφόρμας (Google, Facebook, Αirbnb, Uber), μετα-δημοκρατία, άνοδος της Ακροδεξιάς. Βρισκόμαστε σε μια στιγμή που, όπως έλεγε ο Μαρξ, «ό,τι είναι σταθερό, διαλύεται στον αέρα». Ο καπιταλισμός δείχνει την επαναστατική του δυναμική ανατρέποντας τις προηγούμενες σταθερές για να διατηρήσει την παντοδυναμία του. Τι κάνει η Αριστερά; Η συζήτηση μέχρι στιγμής για την αποτίμηση της διακυβέρνησης, το μέλλον του κόμματος, το πρόγραμμα και την ιδεολογία επαναλαμβάνει σε μεγάλο βαθμό αντιπαραθέσεις που είχαν σημασία τον 20ό αιώνα, αλλά όχι σήμερα. Πρέπει να αλλάξουμε παράδειγμα.
3. Η εκλογική πλειοψηφία αποτελεί σημαντική στιγμή για την Αριστερά, αλλά δεν οδηγεί αυτόματα στην αλλαγή. Η κυβέρνηση δεν συμπίπτει με την οικονομική, ιδεολογική ή κοινωνική εξουσία. Μόνο η αντιστοίχιση της εκλογικής πλειοψηφίας με την ιδεολογική αποδοχή και την κοινωνική δυναμική θα επιτρέψει την υλοποίηση ενός ριζοσπαστικού προγράμματος. Σήμερα η ιδεολογική ηγεμονία βρίσκεται στα κεντροδεξιά, ενώ οι καπιταλιστικές σχέσεις στη δουλειά, την καθημερινότητα, τη διασκέδαση, καθορίζουν τις συμπεριφορές ακόμη και στην Αριστερά. Δεν είναι αποδεκτό σύντροφοι να συμπεριφέρονται σαν στελέχη μικρομεσαίας επιχείρησης.
4. Ο δημοκρατικός σοσιαλισμός είναι το όραμα και ο προορισμός της Αριστεράς. Αποτελεί τον ορίζοντα υπέρβασης του καπιταλισμού, αλλάζοντας σταδιακά τα κεντρικά χαρακτηριστικά του, την αγορά, την εμπορευματοποίηση των πάντων και τη σκληρή ταξική εξουσία που θεμελιώνεται στην ιδιοκτησία και τις σχέσεις παραγωγής.
5. Δύο είδη κινήτρων βοηθούν στον αγώνα της Αριστεράς, οι αξίες της και τα ταξικά συμφέροντα. Οι αξίες διακηρύχτηκαν πρώτα από τη Γαλλική Επανάσταση: ελευθερία, ισότητα, αλληλεγγύη, αντίσταση στην τυραννία. Ο σοσιαλισμός είναι η κοινωνική δυναμική που επιδιώκει την υλοποίησή τους με πολιτικές και θεσμούς που τις μεταφέρουν από τη θεωρία στην πράξη. Στον σοσιαλισμό, όλοι έχουν ίση πρόσβαση στους υλικούς, κοινωνικούς και συμβολικούς πόρους, στα βασικά ανθρώπινα αγαθά που απαιτούνται για μια καλή ζωή.
Συλλογικότητα εναντίον ατομισμού
6. Η αγορά ως μηχανισμός ελέγχου της συμπεριφοράς στηρίζεται στο ατομικό συμφέρον, ένα μείγμα φόβου και απληστίας. Η καπιταλιστική οργάνωση της οικονομίας καλλιεργεί την ανταγωνιστική εξατομίκευση και τον καταναλωτισμό. Αλλά στο ίδιο έδαφος αναδύονται και οι αντίθετες αξίες, της αλληλεγγύης και μέριμνας για τον άλλο, της δικαιοσύνης και της συμμετοχικής δράσης, της συλλογικότητας και της φιλοδωρίας. Δεν θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά. Τα κίνητρα, οι αξίες και οι διαθέσεις που κινητοποιούνται στον αγώνα για την υπέρβαση του καπιταλισμού αντανακλούν την ανθρώπινη ουσία. Ο «άλλος» έρχεται πάντα πριν τον εαυτό: είτε ο άλλος άνθρωπος που με καλωσορίζει στον κόσμο είτε οι κοινωνικές δομές, η γλώσσα, οι θεσμοί, τα κυρίαρχα νοήματα και οι αξίες, αυτά που μας κάνουν ταυτόχρονα και κοινωνικά και μοναδικά όντα. Η καπιταλιστική κουλτούρα περιλαμβάνει τις κυρίαρχες αξίες και τις αντίθετές τους, και τον ανταγωνισμό και την αγάπη, και τον ατομικισμό και την αλληλεγγύη. Η οικογένεια, οι φίλοι, οι συνάδελφοι και οι σύντροφοι εκπροσωπούν τις αξίες της κοινότητας και της αλληλεγγύης. Αλλά όσο απομακρυνόμαστε από τους χώρους της ιδιωτικότητας, οι αξίες και οι συμπεριφορές που υποστηρίζουν υποχωρούν στη σαγήνη της αγοράς. Βασική υποχρέωση της Αριστεράς είναι να ενδυναμώνει τις κοινότητες, τις συλλογικότητες, τη συνεργασία και να καταπολεμήσει τον ατομικισμό του καπιταλισμού.
7. Ο δημοκρατικός δρόμος συνδυάζει την κεντρική πολιτική με ένα πολύμορφο κίνημα και την έντονη πάλη ιδεών. Έτσι κερδίζονται οι εκλογές και αποτρέπεται η σοσιαλδημοκρατικοποίηση. Η κινηματική κίνηση πρέπει να συνδυάζεται με (προτάσεις για) ριζικούς μετασχηματισμούς του κράτους και της οικονομίας. «Μόνο μια συνάρθρωση των δύο εγχειρημάτων, αφενός του μετασχηματισμού της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, αφετέρου της ανάπτυξης μορφών άμεσης δημοκρατίας στη βάση ή του κινήματος για αυτοδιαχείριση, μπορεί να αποτρέψει τον αυταρχικό κρατισμό», λέει ο Πουλαντζάς.
Θεσμικές αλλαγές με στήριξη από τα κάτω
8. Οι θεσμικές μεταρρυθμίσεις της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ, η απλή αναλογική, οι καινοφανείς και επίκαιροι αμεσοδημοκρατικοί θεσμοί, η θεσμική ενίσχυση των συνεταιρισμών, της κοινωνικής οικονομίας και των ενεργειακών κοινοτήτων, η ενδυνάμωση της κοινοβουλευτικής έναντι της εκτελεστικής εξουσίας, η ενίσχυση του κοινωνικού κράτους, η επέκταση της αποκέντρωσης και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, αποτέλεσαν σημαντικά βήματα στον εκσυγχρονισμό και τον σταδιακό ριζικό μετασχηματισμό του κράτους. Αλλά οι θεσμικές αλλαγές δεν συνοδεύτηκαν από ενεργητικές εκστρατείες από το κόμμα και τα κινήματα για να υποστηρίξουν τις πρωτοβουλίες από τα κάτω. Έτσι έμειναν «ρηχές», μόλις επέστρεψε η Δεξιά τις κατέστρεψε. Πιο χαρακτηριστική, η ανατροπή των συνταγματικών αλλαγών και η διάλυση των αγροτικών συνεταιρισμών με νόμο που αφαίρεσε από τους σκοπούς τους την «αμοιβαία βοήθεια και αλληλεγγύη των μελών» και έβαλε ιδιώτες με ποσοστό 35%.
9. Τι διαχωρίζει τις διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις του δημοκρατικού δρόμου από τις μεταρρυθμίσεις της σοσιαλδημοκρατίας και του εκσυγχρονισμού; Η «μεταρρύθμιση» ως όρος έχει δικαιολογημένα πολλές αρνητικές αναφορές για τους αριστερούς. Οι κυβερνήσεις Σημίτη και τα Μνημόνια υποσχέθηκαν «μεταρρυθμίσεις» που οδήγησαν στον περιορισμό των εργατικών δικαιωμάτων, την υποχώρηση του κοινωνικού κράτους και τις ιδιωτικοποιήσεις. Για τους φιλελεύθερους οι μεταρρυθμίσεις είναι εργαλείο για το άνοιγμα της κοινωνίας στη λογική της αγοράς. Στόχος των αριστερών μεταρρυθμίσεων είναι η συνεχής μεταφορά πόρων από το κεφάλαιο στην εργασία και ισχύος από το κράτος στους πολίτες. Για την Αριστερά, συνδέουν τη μεγαλύτερη δυνατή απο-εμπορευματοποίηση της ζωής με τη διεύρυνση και το βάθεμα των θεσμών της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και την ανάπτυξη μορφών άμεσης δημοκρατίας.
Επομένως καμιά πολιτική, κυβερνητική απόφαση ή επιτυχία δεν είναι τερματικός σταθμός. Όσο πλησιάζουμε τον ορίζοντα αυτός απομακρύνεται. Κάθε επιτυχία οδηγεί στο επόμενο βήμα, στην επόμενη μείωση των ανισοτήτων ή εμβάθυνση της δημοκρατίας, σε συνεχή κύματα ριζοσπαστικοποίησης. Δεν θα φτάσουμε ποτέ στο τέρμα, δεν θα αναφωνήσουμε κάποια στιγμή «πετύχαμε, έχουμε σοσιαλισμό». Αντίθετα, θα είμαστε συνεχώς στον δρόμο, το ταξίδι θα είναι ο προορισμός. Έτσι παίρνει την πραγματική της σημασία η πρόταση του Πουλαντζά: «ο σοσιαλισμός θα είναι δημοκρατικός ή δεν θα είναι σοσιαλισμός».
Να εκδημοκρατίσουμε την οικονομία
10. Η αγορά δεν είναι μία και κοινή, παρά το ιδεολογικό κάλυμμα που παρουσιάζει τη λειτουργία της ενιαία σε όλα τα πεδία. Η αγορά λειτουργεί διαφορετικά και έχει άλλα κοινωνικά αποτελέσματα στα εμπορεύματα και τις υπηρεσίες, τις χρηματοπιστωτικές συναλλαγές και την ενέργεια ή στα πανεπιστήμια και την υγεία. Στις κοινωνικές και κοινωφελείς υπηρεσίες, η λογική της αγοράς δεν μπορεί να εφαρμοστεί χωρίς να καταργηθεί η ηθική υποχρέωση καθολικής κάλυψης των ανθρώπινων αναγκών. Η παιδεία, η υγεία, η κοινωνική προστασία δεν εξαρτώνται από τη δυνατότητα πληρωμής, αλλά από τις ανάγκες των πολιτών ανεξάρτητα από την οικονομική τους κατάσταση. Εφόσον όμως η λογική της αγοράς παραμένει στις οικονομικές συναλλαγές, η υπέρβαση του άπληστου καπιταλισμού επιδιώκει την αλλαγή των εξουσιαστικών σχέσεων που δημιουργεί και αναπαράγει η ιδιοκτησία. Αν σήμερα η νεοφιλελεύθερη και τεχνοκρατική οικονομία επιβάλλεται στην πολιτική, εμείς πρέπει να εκδημοκρατίσουμε την οικονομία. Η δημοκρατική οικονομία αποσκοπεί στην ανακατανομή της οικονομικής ισχύος και όχι μόνο του εισοδήματος. Πρέπει λοιπόν η αγορά να διαχωριστεί στα συστατικά της για να εξετάσουμε ποια είναι κατάλληλα για μορφές συνεταιριστικής, κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομικής δραστηριότητας. Δοκιμάζουμε μορφές περιορισμού και ρύθμισης της ιδιοκτησίας, κοινωνικοποίησης της αγοράς από τα κάτω με την εισαγωγή βασικού εγγυημένου εισοδήματος ή βασικών εγγυημένων υπηρεσιών και επιβολή δημοκρατικού ελέγχου στις επενδυτικές αποφάσεις.
11. Όλα αυτά πρέπει να συνοδεύονται από τη διάδοση και ενδυνάμωση πρωτοβουλιών αυτοδιαχείρισης που αποτελούν τη ραχοκοκαλιά του δημοκρατικού δρόμου προς τον σοσιαλισμό και του ίδιου του δημοκρατικού σοσιαλισμού. Οι πόροι και η ισχύς που μεταφέρονται σταδιακά στους εργαζόμενους γίνονται η βάση για τη συνεχή δημιουργία λαϊκών δράσεων. Η ανάπτυξη νέων μορφών άμεσης λαϊκής δημοκρατίας και η διάχυση πρωτοβουλιών αυτοδιαχείρισης και δικτύων αποτελούν πολιτική προϋπόθεση και μεθοδολογική ανάγκη του δημοκρατικού δρόμου. Η άμεση δημοκρατία αναγνωρίζει τη σημασία της επιστροφής μέρους της λαϊκής κυριαρχίας εκεί που ανήκει, στον λαό.
Η «διάβρωση» του καπιταλισμού
12. Ο δημοκρατικός σοσιαλισμός δεν χωρίζεται από τον καπιταλισμό με κάθετη ρήξη, αλλά σταδιακά, με μέτρα που «διαβρώνουν» την ταξική και ιδεολογική του εξουσία. Πώς γίνεται αυτό; Κάθε ταξικό καθεστώς διατηρείται από τους ιδιοκτησιακούς και πολιτικούς του θεσμούς, τους «αρμούς» της εξουσίας. Η διαφοροποίηση στην ιδιοκτησία, την παιδεία και το εισόδημα καθορίζει τις ταξικές διαφορές, με την περιουσία να είναι η σημαντικότερη. Η θρησκευτική προσκόλληση στην ιδιοκτησία τον 19ο αιώνα καθόρισε το συνταγματικό και νομικό θεσμικό πλαίσιο που έχουμε ακόμη σήμερα. Όταν, το 1804, η επανάσταση της Αϊτής απελευθέρωσε τους δούλους και δημιούργησε την πρώτη μαύρη δημοκρατία, οι Γάλλοι αποικιοκράτες επέβαλαν στους επαναστάτες αποζημιώσεις 160 εκατ. φράγκων για την περιουσία που έχασαν οι δουλοκτήτες. Η χώρα τα πλήρωνε μέχρι το 1980. Ακόμη και σήμερα, μετά τον «θρίαμβο» των ανθρώπινων δικαιωμάτων, όταν η ελευθερία και η ιδιοκτησία συγκρούονται, η ιδιοκτησία κερδίζει. Αυτή η κατάσταση μπορεί να αλλάξει. Ο κοινωνικός πειραματισμός πρέπει να προχωρήσει σε ζητήματα φορολόγησης της κληρονομιάς και του πλούτου, όπως υποστηρίζει πειστικά ο Τομά Πικετί στο πρόσφατο Κεφάλαιο και ιδεολογία, αλλά και να δημιουργήσει νέες μορφές κοινής ιδιοκτησίας των παραγωγών. Πρέπει να εξετάσουμε διαφορετικές μορφές ιδιοκτησίας περιθωριοποιώντας την ιδιωτική, κοινωνικοποιώντας την αγορά από τα κάτω με δημοκρατικούς ελέγχους των μεγάλων ιδιωτικών επιχειρήσεων και του δημόσιου τομέα.
13. Ο Χάγιεκ έλεγε ότι ο σοσιαλισμός αποτυγχάνει γιατί δεν μπορεί να έχει όλες τις πληροφορίες που χρειάζεται για τον κεντρικό προγραμματισμό της οικονομίας, κάτι που κάνει αυτόματα η αγορά. Σήμερα η τεχνολογία και η κυβερνητική μάς επιτρέπουν να κινητοποιήσουμε την οριζόντια σοφία του πλήθους και να ξεχάσουμε την κάθετη των σοφών. Η Wikipedia, η πιο πετυχημένη μη κερδοσκοπική επιχείρηση στο Διαδίκτυο, παρέχει δωρεάν τη γνώση εκατομμυρίων ανθρώπων που την προσφέρουν χωρίς αμοιβή. Φανταστείτε να γινόταν μοντέλο για το iSyriza. Φανταστείτε να ξεκινούσαμε citizen assemblies [συμβούλια πολιτών] με διαβούλευση για την αντιμετώπιση της κλιματικής καταστροφής σαν και εκείνα που οδήγησαν στο νέο ισλανδικό σύνταγμα ή στο ιρλανδέζικο δημοψήφισμα που επέτρεψε τις αμβλώσεις σε μια συντηρητική κοινωνία.
14. Για όλα αυτά έχουμε μαζί μας τους νέους, τους πτυχιούχους, εργαζόμενους και μη, το πρεκαριάτο, τους αυτο-απασχολούμενους, τους μικρο-επιχειρηματίες, τους νεόπτωχους μεσαίους, τους δημόσιους υπάλληλους, τους προοδευτικούς φιλελεύθερους, τους αριστερούς κοσμοπολίτες, τους πολύχρωμους κινηματικούς, τους μετανάστες, αυτούς που δεν ανέχονται αυτό που γίνεται στον Έβρο. Αυτοί είναι οι ριζοσπάστες αλλά και η πλειοψηφία της μεταφορντικής κοινωνίας (http://beta.avgi.gr/article/10811/10724692/1-ergasia-zoe-kai-politike-ston-ystero-kapitalismo). Ενδιαφέρονται ελάχιστα για θέσεις και θώκους, για τη διανομή μιας φαντασιακής εξουσίας, για αντιπαραθέσεις περί ηλεκτρονικής ή σωματικής συμμετοχής. Για πολλούς, το κινητό είναι μέλος του σώματος, η δικτύωση κομμάτι της ζωής.
15. Για να τους μιλήσουμε χρειαζόμαστε αλλαγή παραδείγματος.
* Ο Κώστας Δουζίνας είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, πρόεδρος του Ιδρύματος Νίκος Πουλαντζάς και πρώην βουλευτής
