Του Βλάση Αγτζίδη (*)
Μια από τις πλέον ενδιαφέρουσες ερμηνευτικές συγκλίσεις για το Ζήτημα της Ανατολής και το Νεοτουρκικό Κίνημα παρατηρεί στα κείμενα της Ρόζας Λούξεμπουργκ, του Δημήτρη Γληνού και του Γεωργίου Σκληρού. Η Λούξεμπουργκ ανέλυσε με υποδειγματικό τρόπο, στο κείμενο «Η σοσιαλδημοκρατία και οι εθνικοί αγώνες στην Τουρκία» (αναδημοσιεύτηκε στο περ. "Μαρξιστική Σκέψη", τεύχ. 21), την κοινωνική κατάσταση της ύστερης οθωμανικής κοινωνίας, ορίζοντας παράλληλα τα καθήκοντα του σοσιαλιστικού κινήματος. Με τα κείμενά της «Για την πολιτική του VorwΑrts στο Ανατολικό Ζήτημα» και ειδικότερα με το «Η δραστηριότητα των Γερμανών ιμπεριαλιστών στην Τουρκία» η Λούξεμπουργκ προσέγγισε το εθνικιστικό κίνημα των Νεότουρκων (1908), τοποθετώντας το στο πραγματικό ιστορικό του πλαίσιο.
Όσον αφορά το Ζήτημα της Ανατολής, δηλαδή το ζήτημα της υπαγωγής των χριστιανικών κοινοτήτων στην οθωμανική διοίκηση, η θέση της Λούξεμπουργκ ήταν εντελώς διαφορετική και καθορίστηκε από τις ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούσαν εκεί. Η θέση της ήταν απολύτως συμβατή με την ευρύτερη αντίληψη που είχε διαμορφωθεί στους κόλπους των Γερμανών Σοσιαλδημοκρατών. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1890 «η θέση της γερμανικής και της διεθνούς Σοσιαλδημοκρατίας στο ανατολικό ζήτημα άλλαξε. Η Σοσιαλδημοκρατία άρχισε να υποστηρίζει ανοιχτά τις προσδοκίες των καταπιεσμένων εθνικοτήτων στην Τουρκία σε μια ξεχωριστή πολιτιστική ύπαρξη και εγκατέλειψε κάθε ανησυχία για την τεχνητή διατήρηση της Τουρκίας στο σύνολό της. ...Οι Σοσιαλδημοκράτες έμειναν πεπεισμένοι ότι η πολιτική αποσύνθεση της Τουρκίας θα προέκυπτε από την οικονομική και πολιτική εξέλιξή της στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και ότι η προσωρινή διατήρηση της Τουρκίας θα εξυπηρετούσε τα συμφέροντα της αντιδραστικής διπλωματίας της ρωσικής απολυταρχίας».
Η ακεραιότητα της Τουρκίας
Όπως αναφέρει στην "Μπροσούρα του Γιούνιους", η κρητική εξέγερση του 1896 είχε προκαλέσει μεγάλη συζήτηση στον γερμανικό κομματικό Τύπο για το Ανατολικό Ζήτημα. Το αποτέλεσμα αυτής της συζήτησης ήταν η αναθεώρηση των παλαιότερων απόψεων περί «ακεραιότητας της Τουρκίας» ως αναχώματος στη Ρωσία. Έτσι η γερμανική Σοσιαλδημοκρατία υιοθέτησε τη θέση της οριστικής άρνησης της «...ακεραιότητας της Τουρκίας θεωρούμενης σαν κληρονομιά της ευρωπαϊκής αντίδρασης».
Το κείμενο της Λούξεμπουργκ με τίτλο «Η σοσιαλδημοκρατία και οι εθνικοί αγώνες στην Τουρκία» δημοσιεύτηκε σε τρεις συνέχειες στη γερμανική σοσιαλδημοκρατική εφημερίδα που εκδιδόταν στη Δρέσδη Sachsische Arbeiter-Zeitung (Εφημερίδα των Εργατών της Σαξονίας) στις 8, 9 και 10 Οκτωβρίου του 1896. Γράφτηκε στον απόηχο των μεγάλων σφαγών κατά των Αρμενίων με τις οποίες η σουλτανική κυβέρνηση του Αμπντούλ Χαμίτ κατέστειλε την αρμενική επαναστατική σοσιαλιστική κίνηση. Η κυβέρνηση του Αμπντούλ Χαμίτ είχε σταματήσει τη μεταρρυθμιστική κίνηση του Τανζιμάτ, λόγω των μεγάλων αντιδράσεων των περιφερειακών πασάδων και αγάδων. Την ίδια περίοδο, η ηγεσία των Ελλήνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είχε επιλέξει τη συμμαχία με τις προοδευτικές τάσεις του φιλελεύθερου μεταρρυθμιστικού οθωμανικού κινήματος με στόχο τον μετασχηματισμό της Αυτοκρατορίας σε σύγχρονο κράτος δικαίου. Οι περιφερειακές επαναστάσεις σε Μακεδονία και Κρήτη οφείλονταν περισσότερο σε τοπικές συνθήκες εκμετάλλευσης και καταστολής που επικρατούσαν στην οθωμανική περιφέρεια.
Και κατέληγε στο συμπέρασμα: «Η Τουρκία δεν μπορεί να αναγεννηθεί σαν σύνολο γιατί αποτελείται από διαφορετικές χώρες. Κανένα υλικό συμφέρον, καμιά κοινή εξέλιξη που θα μπορούσε να τις συνδέσει δεν είχε δημιουργηθεί! Αντίθετα, η καταπίεση και η αθλιότητα της κοινής υπαγωγής στο τουρκικό κράτος γίνονται όλο και μεγαλύτερες! Έτσι δημιουργήθηκε μια φυσική τάση των διαφόρων εθνοτήτων να αποσπαστούν από το σύνολο και να αναζητήσουν μέσα από μια αυτόνομη ύπαρξη τον δρόμο για μια καλύτερη κοινωνική εξέλιξη. Και έτσι η ιστορική καταδίκη εκδόθηκε για την Τουρκία: βάδιζε προς τη διάλυση...».
Η Λούξεμπουργκ θεωρούσε ότι η διάλυση της Τουρκίας αποτελεί όρο για την εξέλιξη. Γράφει: «Γι' αυτό πρέπει να χαθεί, όχι ως μορφή διακυβέρνησης, αλλά ως κράτος. Όχι μέσω της ταξικής πάλης, αλλά μέσα από την πάλη των εθνοτήτων».
Μόνο στην περίπτωση αυτή η Λούξεμπουργκ διατυπώνει τη θέση ότι τα εθνικά κινήματα των χριστιανικών λαών ταυτίζονται και εκφράζουν το ταξικό κίνημα. Και εξηγεί γιατί τα εθνικά κινήματα στην Πολωνία, την Αλσατία - Λωραίνη ή τη Βοημία έχουν αντιδραστικό ρόλο και ακριβώς γι' αυτό η Σοσιαλδημοκρατία θα έπρεπε να σταθεί αντιμέτωπη και να απορρίψει τις αποσχιστικές τάσεις, οι οποίες υπονόμευαν το εργατικό κίνημα. Γράφει: «Αλλά στο ζήτημα των εξεγέρσεων στην Τουρκία η κατάσταση είναι διαφορετική: οι χριστιανικές περιοχές της υπάγονται στην Τουρκία μόνο με τη βία. Δεν έχουν εργατικό κίνημα, παρακμάζουν λόγω μιας φυσικής κοινωνικής ανάπτυξης και επομένως οι βλέψεις για ελευθερία μπορεί εδώ να γίνονται αισθητές μόνο σε έναν εθνικό αγώνα. Άρα η θέση μας δεν μπορεί και δεν πρέπει να επιδέχεται καμιά αμφιβολία».
Η καθαρή ματιά της Λούξεμπουργκ, που απέρρεε από την ολοκληρωμένη γνώση της μαρξιστικής κοσμοθεωρίας, όρισε με σαφήνεια τις απαρέγκλιτες αρχές. Για τη Λούξεμπουργκ, δεν υφίστανται αυθεντίες ούτε και αλάνθαστοι ηγέτες. Ούτε είναι αποδεκτή η λατρεία προσώπων και η εκχώρηση δικαιωμάτων σε ανεξέλεγκτους θεσμούς. Ο εργατικός έλεγχος και ο σεβασμός της δημοκρατίας ήταν η ικανή και αναγκαία συνθήκη σε κάθε φάση της διαδικασίας της κοινωνικής μεταβολής. Με αυτή την ολοκληρωμένη θεωρητική συγκρότηση και την επαναστατική εντιμότητα αντιμετώπισε τα ζητήματα της εποχής της.
Στην ίδια γραμμή Γληνός και Σκληρός
Σε παρόμοια κατεύθυνση και στα ίδια συμπεράσματα κατέληξε και ο Σμυρνιός Δημήτρης Γληνός με το κείμενό του «Η τουρκική μεταπολίτευσις και αι συνέπειαι αυτής» γραμμένο το 1909.
Δεν γνωρίζουμε εάν ο Γληνός ήταν γνώστης των αναλύσεων της Λούξεμπουργκ. Είναι όμως πολύ σημαντικό ότι η ιδεολογική και η πολιτική του συγκρότηση τον οδήγησε σε παρόμοια συμπεράσματα. Αντίστοιχη προσέγγιση είχε την ίδια ακριβώς χρονική περίοδο και ο έτερος Μικρασιάτης σοσιαλιστής, ο Τραπεζούντιος Γεώργιος Σκληρός, με το κείμενό του «Το Ζήτημα της Ανατολής». Και στα δύο κείμενα των Μικρασιατών σοσιαλιστών το νεοτουρκικό κίνημα του 1908 αντιμετωπίζεται ως ένα απειλητικό εθνικιστικό κίνημα μιας στρατιωτικής γραφειοκρατίας, η οποία απειλούσε τα ζωτικά συμφέροντα των υπόδουλων λαών. Ένα κίνημα του οποίου τον «αντεπαναστατικό χαρακτήρα» είχε εντοπίσει η Ρόζα Λούξεμπουργκ, θεωρώντας ότι λειτουργούσε εξυπηρετικά προς τον γερμανικό ιμπεριαλισμό.
Οι αναλύσεις αυτές φαίνεται ότι καθόρισαν, κατά το ιδρυτικό συνέδριο, τη θέση του ΣΕΚΕ για τη μεταπολεμική ρύθμιση του Ζητήματος της Ανατολής. Μια θέση που μεταβλήθηκε ριζικά στη συνέχεια, όταν το κόμμα αυτό συνδέθηκε με την Κομιντέρν και αναπαρήγαγε πιστά τη λενινιστική αντίληψη, που είχε επικρατήσει μετά την εξόντωση της αριστερής αντιπολίτευσης...
(*) Ο Βλάσης Αγτζίδης είναι διδάκτωρ σύγχρονης Ιστορίας, μαθηματικός. Πρόσφατα εξέδωσε το βιβλίο «Μικρασιατική Καταστροφή. Από τη Λούξεμπουργκ και τον Γληνό στην ήττα και στο Τραύμα»...
