Της Γιάννας Στεργίου*
- Υποτίθεται ότι αρχικός στόχος των θέσεων ΕΣΠΑ για νέους διδάκτορες ήταν να δώσουν τη δυνατότητα απόκτησης ακαδημαϊκής εμπειρίας σε άτομα που έχουν προσφάτως τελειώσει το διδακτορικό τους και χρειάζονται την υποχρεωτική προϋπηρεσία των τριών ετών διδασκαλίας για όποια προοπτική μόνιμης θέσης στο Πανεπιστήμιο. Ο στόχος όμως αυτός στην πράξη αναιρείται από το ίδιο το σύστημα, καθώς μοριοδοτείται η προϋπηρεσία διδασκαλίας στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση και προτιμώνται οι πιο έμπειροι.
Υπάρχει μία βαθιά ανάγκη των ανθρώπων να ανήκουν κάπου, να συμμετέχουν σε μία κοινότητα που τους ορίζει ως πρόσωπα, σε μία ταυτότητα που τους υπερβαίνει ως άτομα, να έχουν μία κοινή ιστορία, και ως έναν βαθμό κοινές επιδιώξεις. Αυτή η αίσθηση του ανήκειν γίνεται ακόμη πιο έντονη σε καθεστώς επαγγελματικής επισφάλειας, σε ένα καθεστώς που χαρακτηρίζει μία σχετικά νέα τάξη, το πρεκαριάτο. Πρόκειται για προλετάριους που εργάζονται σε συνθήκες επισφάλειας (precarity) κι αβεβαιότητας (precariousness). Ουσιαστικά πρόκειται για μία κατάσταση που προέκυψε από τη διάβρωση της μισθωτής συνθήκης.
Οι νέοι διδάκτορες είναι η νέα ομάδα που έχει διεθνώς -και στη χώρα μας φυσικά- προσχωρήσει σε αυτή την τάξη. Το θλιβερό είναι ότι όποιος βρίσκεται στους κόλπους της επισφάλειας είναι θλιβερά μόνος του, υπάρχει ως εξατομικευμένος εργάτης/τρια, και δεν έχει έστω την υποστήριξη ενός οργανωμένου συνδικάτου. Το προφίλ του νέου ακαδημαϊκού προλεταριάτου είναι πάνω-κάτω το ίδιο σε όλες τις χώρες. Άνθρωποι υψηλών προσόντων, χωρίς μόνιμη εργασία, χαμηλά αμειβόμενοι, και περιφερόμενοι από πόλη σε πόλη, από κράτος σε κράτος. Βασικός τους στόχος δεν είναι τόσο να αποκτήσουν έναν καλό μισθό, αλλά την πολυπόθητη προϋπηρεσία, το διαβατήριο που θα τους απαλλάξει από την «κόλαση απουσίας εγγυήσεων» (Guattari & Negri 1990, 76). Η προϋπηρεσία αποκτά χαρακτηριστικά μαγικά όχι μόνο για τους νέους διδάκτορες, αλλά και για τους εργοδότες τους. Ανάγεται στο μαγικό ραβδί που θα σε μεταμορφώσει από προλετάριο σε άτομο της μεσαίας τάξης, μιας τάξης ακαθόριστης σαν ένα κενό σημαίνον που μπορεί να είναι ό,τι φαντάζεται ο καθένας.
Αυτό δεν σημαίνει ότι όλοι έχουν συνείδηση ότι είναι ακαδημαϊκοί προλετάριοι. Εδώ μάλλον βρίσκεται και η επιτυχία του συστήματος. Όπως αναφέρει ο Alexandre Afonso στο άρθρο του «Πώς η ακαδημαϊκή ζωή προσομοιάζει με συμμορίες ναρκωτικών», τα βαποράκια βγάζουν πολύ λιγότερα χρήματα ακόμη και από έναν χαμηλόμισθο υπάλληλο ιδιωτικής εταιρείας. Κι όμως, οι συμμορίες ουδέποτε αντιμετώπισαν πρόβλημα στην εύρεση νέων μελών. Η υπόσχεση πλούτου και άνετης ζωής λειτουργούν ως το βασικό κίνητρο, για να θέσεις τη ζωή σου σε κίνδυνο και να φυτοζωείς με ελάχιστες απολαβές. Αντίστοιχα, οι νέοι διδάκτορες, βλέποντας τον άπλετο χρόνο που έχουν στη διάθεσή τους οι ακαδημαϊκοί -θα ήταν μάλλον ύβρις να πούμε ότι ζουν πλουσιοπάροχα οι καθηγητές στην Ελλάδα-, το κύρος που απολαμβάνουν από την κοινωνία, και τις ενασχολήσεις τους που θυμίζουν εκείνες των παραδοσιακών ελίτ (είναι τυχαίο που τα συνέδρια φιλολογίας ονομάζονται συμπόσια, παραπέμποντας στην αριστοκρατική συνήθεια των αρχαίων Ελλήνων;), μπορούν να θυσιάσουν από μία μόνιμη θέση -κατώτερης φυσικά αίγλης- μέχρι τα χρόνια της νεότητάς τους, ζώντας σε μία κατάσταση επισφάλειας που επιτίθεται τόσο στον κοινωνικό μισθό (ασφάλεια υγείας, επιδόματα, κ.λπ.) όσο και στα κοινωνικά δικαιώματα.
Κάπως έτσι αρχίζει η Οδύσσεια των νέων διδακτόρων. Υπογράφουν με χαρά (και κατόπιν αμέτρητων αποτυχημένων προσπαθειών) συμβόλαια ερευνητικών προγραμμάτων, στα οποία λειτουργούν ως εργάτες μετακινούμενοι από πρόγραμμα σε πρόγραμμα, χωρίς να τους δίνεται η δυνατότητα συστηματικής έρευνας. Ο φόβος μήπως σημειωθεί κενό εργασίας στο βιογραφικό και κακοχαρακτηριστούν ως τεμπέληδες ή ανίκανοι να βρουν δουλειά για κάποιο διάστημα τούς κάνει να υπογράφουν με αίσθημα νικητή οποιαδήποτε σύμβαση τους προσφέρεται. Ακόμη, όμως, και σε αυτή την τραγική συνθήκη μόνον οι ευνοημένοι μπορούν να συμμετάσχουν.
Ποιος, άραγε, χωρίς καμία επιπλέον οικονομική στήριξη από την οικογένειά του ή από άλλη έστω εργασία, μπορεί να επιλέξει αυτές τις συνθήκες; Θα ήταν μάλλον αυτοκτονία. Πιο συγκεκριμένα, στην Ελλάδα, ένας νέος διδάκτορας μπορεί να εργαστεί ως ακαδημαϊκός υπότροφος και να διδάσκει έως και τρία μαθήματα ετησίως σε κάποιο πανεπιστήμιο. Η συνολική μεικτή αμοιβή του είναι λίγο παραπάνω από 12.000 ευρώ για ολόκληρο το έτος. Από αυτή καταλήγουν στον διδάκτορα κάπου τα 8.000 ευρώ. Τις περισσότερες φορές αναγκάζεται να μετακινείται από το σπίτι του στην πόλη στην οποία επιλέχθηκε να διδάσκει. Μένει, λοιπόν, να χαίρεται με τη θέση και τις προοπτικές που αυτή μπορεί να του διασφαλίσει. Πρέπει πάση θυσία να συμπληρώσει τα τρία χρόνια διδασκαλίας, για να έχει δικαίωμα να υποβάλει υποψηφιότητα σε μόνιμη θέση. Μόνο που οι μόνιμες θέσεις είναι πλέον ελάχιστες, και τα Ιδρύματα καλύπτουν τις ανάγκες τους με αυτό το έκτακτο προσωπικό που μπορεί να τα κάνει όλα, να διδάσκει, να μετακινείται, να ζει χωρίς χρήματα, να έχει το χρόνο να κάνει έρευνα -γιατί χωρίς δημοσιεύσεις είναι καταδικασμένος ο υποψήφιος-, να αντέχει την επισφάλεια και να κατορθώσει να αποφύγει το αίσθημα προσωπικής ματαίωσης, κοιτώντας τη ζωή του.
Σα να μην έφτανε αυτό, πρέπει να περάσει και τη διαδικασία κρίσης, για να επιλεγεί για τη θέση έκτακτου προσωπικού. Μία διαδικασία που στηρίζεται στην αντίφαση. Υποτίθεται ότι αρχικός στόχος των θέσεων ΕΣΠΑ για νέους διδάκτορες ήταν να δώσουν τη δυνατότητα απόκτησης ακαδημαϊκής εμπειρίας σε άτομα που έχουν προσφάτως τελειώσει το διδακτορικό τους και χρειάζονται την υποχρεωτική προϋπηρεσία των τριών ετών διδασκαλίας για όποια προοπτική μόνιμης θέσης στο Πανεπιστήμιο. Ο στόχος όμως αυτός στην πράξη αναιρείται από το ίδιο το σύστημα, καθώς μοριοδοτείται η προϋπηρεσία διδασκαλίας στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση και προτιμώνται οι πιο έμπειροι.
Αυτή η λειτουργία του ελληνικού πανεπιστημίου φαίνεται λοιπόν να μην απορρέει από την αντίληψη ότι έτσι θα ανοίξουν νέες θέσεις εργασίας και θα δοθούν περισσότερες ευκαιρίες στους νέους επιστήμονες. Βασίζεται σε μία νεοφιλελεύθερη αντίληψη, βάσει της οποίας το Πανεπιστήμιο γίνεται ένα πεδίο μάχης στο οποίο θα επικρατήσει ο άξιος, ο ικανός. Τείνει, λοιπόν, η νέα μορφή ακαδημαϊκού να είναι εκείνος που έχει τα χρήματα να αντέξει την επαγγελματική εξουθένωση και το σθένος να νικήσει την ψυχολογική κατάρρευση μιας μακροχρόνιας επισφαλούς θέσης. Σε μία πιο ανθρώπινη προσέγγιση είναι ή πρέπει να γίνει αυτός που ζει με τη «σοφή ελπίδα» (docta spes), την αδιάσπαστη ενότητα της σωφροσύνης και της φαντασίας, της λογικής και της ελπίδας, της ακρίβειας του αστυνομικού ερευνητή και του ενθουσιασμού του ονείρου. Αυτός που θα αναζητήσει νέες ουτοπίες.
* Δρ. Κλασικής Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Εδιμβούργου
