Μετά από 3.5 χρόνια που ήσασταν καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ Αθηνών - Επιδαύρου, ποια είναι τα σχέδιά σας, θα επιστρέψετε στο θέατρο του Νέου Κόσμου;
Επέστρεψα ήδη. Έτσι και αλλιώς είχα αποφασίσει ότι δεν θέλω να συνεχίσω. Θα έπρεπε να είναι πολύ ιδανικές οι συνθήκες, κάτι που δυστυχώς δε συνέβαινε, ιδιαίτερα τον τελευταίο χρόνο. Ακόμα κι αν μου έκαναν πρόταση να συνεχίσω, είχα χάσει πολύτιμο χρόνο λόγω διαφωνιών με το Υπουργείο Πολιτισμού και δε θα είχα αντοχή να ξεκινήσω πάλι από το μηδέν. Πάντως για εμένα ήταν μια πολύ μεγάλη εμπειρία, μια «μεγάλη σκηνοθεσία» αν μιλήσουμε με θεατρικούς όρους, ένα μεγάλο σχολείο. Ήρθα σε επαφή με πολλούς καλλιτέχνες και οργανισμούς, και από το εσωτερικό και από το εξωτερικό. Ωστόσο δεν το νοσταλγώ, όσα κι αν αποκόμισα από αυτή μου τη θητεία. Από την 1η Σεπτεμβρίου ξεκίνησα ξανά πρόβες στο Θέατρο του Νέου Κόσμου για την επανάληψη του «Ποιος σκότωσε τον σκύλο τα μεσάνυχτα». Φυσικά, δεν είναι ακριβώς μια επανάληψη, καθώς είχαμε κάποιες αντικαταστάσεις που έφεραν καινούρια ενέργεια στην παράσταση. Βρέθηκα λοιπόν ξανά να ψάχνω σκηνοθετικές λύσεις, αντί να τραβιέμαι με υπουργούς και ΔΣ, με τους οποίους δεν είχα κοινό αντικείμενο. Αμέσως μόλις ανέβηκε ο «Σκύλος», ξεκίνησα και τις πρόβες για τον «Γιο» του Φλοριάν Ζελλέρ, που θεωρείται σήμερα ο σημαντικότερος θεατρικός συγγραφέας της Γαλλίας. Όταν τελειώσουν όλα αυτά, θα δώσω και μια άδεια στον εαυτό μου να κάνω κανένα ταξίδι...
Έχοντας αυτή την εμπειρία του Φεστιβάλ, πιστεύετε ότι μια μικρή περιφερειακή χώρα μπορεί να προσφέρει στη σύγχρονη πολιτιστική πραγματικότητα;
Βέβαια. Η προσφορά μιας χώρας στη σύγχρονη πολιτιστική πραγματικότητα είναι ανεξάρτητη από το μέγεθός της. Όταν κάνεις ένα Φεστιβάλ, έχεις να απευθυνθείς σε μεγάλο κοινό. Φέτος, τις παραστάσεις του Φεστιβάλ τις είδαν πάνω από 200.000 θεατές. Πρέπει να έχουμε στο νου μας ότι το Φεστιβάλ Αθηνών-Επιδαύρου είναι πλέον ένα Φεστιβάλ πολλών διαφορετικών χώρων, σε αντίθεση με τις περασμένες δεκαετίες. Εκτός από το Ηρώδειο και την Επίδαυρο, έχουμε την Πειραιώς 260, που είναι ένα φεστιβάλ από μόνη της. Προσωπικά, έφερα μερικά καινούργια πράγματα που σχετίζονται με το πώς εγώ αντιμετωπίζω την τέχνη. Προστέθηκε, λοιπόν, αυτό που ονομάζω «Άνοιγμα στην πόλη», που περιλάμβανε πολλές δράσεις στην Αθήνα και στον Πειραιά. Αυτό βοηθά, θέλω να πιστεύω, τους πολίτες να αγαπήσουν την πόλη τους. Βάλαμε ακόμα και περιηγήσεις και ξεναγήσεις. Συνεργαστήκαμε με ομάδες, φεμινιστικές, ΛΟΑΤΚΙ, κ.λπ. Κάναμε μια εικαστική έκθεση με φωτογραφίες από ναρκομανείς του Μεσοπολέμου στην πλατεία Βικτωρίας, σε ένα χώρο όπου δραστηριοποιούνται και μετανάστες-πρόσφυγες. Η έκθεση συνοδεύτηκε από συζητήσεις και μια συναυλία με ρεμπέτικα που μιλάνε για τις ουσίες. Μία μόνιμη μεριμνά μας ήταν να συνδυάσουμε την ιστορία κάθε περιοχής με καλλιτεχνικές εκδηλώσεις. Όπως για παράδειγμα στην Καισαριανή, όπου κάναμε μια θεατρική παράσταση βασισμένη στα διηγήματα του Μάριου Χάκκα, που ζούσε εκεί. Έγινε σε μια μικρή πλατεία, ανάμεσα σε εργατικές κατοικίες. Εκεί είχαμε πολύ καλή συνεργασία με τους κατοίκους. Γιατί το ζητούμενο είναι όχι μόνο να φέρεις από αλλού ανθρώπους να απολαύσουν μια καλλιτεχνική βραδιά, αλλά και να ενεργοποιήσεις τους κατοίκους. Μια γειτόνισσα μας είχε δώσει το σαλόνι της για καμαρίνι, άλλες κυρίες δώσανε ρεύμα από το σπίτι τους, ήρθαν εθελοντές για να στήσουμε τις καρέκλες, όπως και κάποιοι φίλοι του Χάκκα. Από το δεύτερο ειδικά χρόνο αρχίσαμε να απλωνόμαστε στο χώρο κατ’ αυτό τον τρόπο και νομίζω πως αυτό είναι ένα από τα ουσιαστικά πράγματα που φέραμε στο Φεστιβάλ. Ιδιαίτερη αξία είχε ως προς αυτό και η πρωτοβουλία του Αμερικανού τσελίστα Γιο Γιο Μα που πήγε και έπαιξε σε δυο-τρεις γειτονιές. Για το Ηρώδειο μας ζήτησε να του προτείνουμε δυο-τρία ελληνικά συγκροτήματα και διάλεξε ένα πολυφωνικό ηπειρώτικο και έπαιξε μαζί τους.
Ένα άλλο κομμάτι που με ενδιέφερε πολύ ήταν τα εκπαιδευτικά. Με το Ωδείο Αθηνών είχαμε πολύ καλή συνεργασία. Προσπαθήσαμε να συνδυάσουμε τα καλλιτεχνικά δρώμενα με τα εκπαιδευτικά. Κάναμε επίσης δράσεις για παιδιά. Δράσεις αλληλεγγύης. Πέρσι το καλοκαίρι κάναμε μια συναυλία σ’ ένα κατάμεστο Ηρώδειο, που όλα τα έσοδά της δόθηκαν στους πυρόπληκτους στο Μάτι.
Το άλλο μεγάλο ζήτημα, βεβαίως, είναι οι ίδιοι οι χώροι του Φεστιβάλ, το Ηρώδειο για παράδειγμα. Ποιος είναι ο χαρακτήρας του; Εμείς το «στρέψαμε» σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα στη μουσική. Μετά είναι η Επίδαυρος, που σταδιακά απέκτησε πολύ δυνατό χαρακτήρα. Η Επίδαυρος, για μένα, πρέπει να είναι για το αρχαίο δράμα. Και η Μικρή Επίδαυρος να είναι όχι ακριβώς φυτώριο, αλλά εναλλακτικές προσεγγίσεις με αφορμή το αρχαίο δράμα και γενικότερα αρχαιόθεμα έργα. Ο κόσμος αγάπησε τη Μικρή Επίδαυρο, είχε πάρα πολύ κόσμο. Η Μεγάλη Επίδαυρος είναι ένα θέατρο 10.000 θεατών, που δεν μπορείς να φέρνεις έργα που να τα βλέπουν 800 θεατές. Φέτος είχαμε μεγάλες διεθνείς συνεργασίες, όπως με την Comédie Française και τον Ίβο βαν Χόβε, τον Μπομπ Γουίλσον, και άλλες. Προσθέσαμε, επίσης, το Λύκειο Επιδαύρου, ένα σχολείο για το αρχαίο δράμα που συνδέθηκε με τη Μικρή και τη Μεγάλη Επίδαυρο και απευθύνεται σε σπουδαστές δραματικών σχολών και ηθοποιούς.
Βλέποντας κανείς τη διάρθρωση του Υπουργείου Πολιτισμού, έχει μια αίσθηση ότι όλος ο «κρατικός μηχανισμός» είναι προσανατολισμένος προς την ανάδειξη και κυρίως τη διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Είναι πρόβλημα αυτό για την ανάδειξη του σύγχρονου πολιτισμού;
Όχι, αρκεί να μπορούν να καταλαβαίνουν οι Υπουργοί ότι ελληνικός πολιτισμός δεν είναι μόνο η κληρονομιά της αρχαιότητας. Φυσικά και υπάρχει μια τεράστια κληρονομιά. Σε κάθε περιοχή υπάρχουν αρχαία. Από αυτή την άποψη είμαστε προνομιούχοι. Το θέμα είναι πόσο στηρίζει το Υπουργείο τη σύγχρονη δημιουργία. Και δε μιλάω για το Φεστιβάλ. Οι επιχορηγήσεις που δίνει σε θιάσους είναι πολύ μικρές. Το ερώτημα, λοιπόν, που ανακύπτει είναι πώς στηρίζονται οι νέοι δημιουργοί.
Η οικονομική κρίση έχει στρέψει τους καλλιτέχνες σε σίγουρες επιλογές, προκειμένου να βγάλουν τα προς το ζην;
Δεν υπάρχουν σίγουρες επιλογές. Και, αν αφαιρέσεις τα κρατικά θέατρα, που είναι υποχρεωμένα από το νόμο, νομίζεις ότι τα ιδιωτικά θέατρα πληρώνουν σωστά, ώστε να επιβιώνει ένας άνθρωπος σήμερα; Όχι, βέβαια. Έχω ακούσει για μισθούς 250 ευρώ το μήνα σε εμπορικά θέατρα. Και πού να πάνε όλοι αυτοί που βγαίνουν κάθε χρόνο από τις σχολές; Υπάρχουν πολλές σχολές. Βγαίνουν πάρα πολλοί ηθοποιοί. Σήμερα, το να γίνεις ηθοποιός είναι σαn να παίζεις λαχείο: κι αν μου κάτσει; Και πριν την κρίση φυσικά δεν μπορούσαν όλοι όσοι σπούδαζαν θέατρο να σταδιοδρομήσουν. Και τότε μικρό ποσοστό έμενε στο θέατρο. Πάντα έκανα κριτική για τον τρόπο που λειτουργούν οι ιδιωτικές σχολές, γιατί, παρότι βέβαια υπάρχουν εξαιρέσεις, το επίπεδο γενικά είναι χαμηλό. Δεν υπάρχει λόγος να υπάρχουν 30 σχολές. Δεν τις κλείνεις, αλλά δημιουργείς προδιαγραφές σε σχέση με το επίπεδο των δασκάλων, την επάρκεια του χώρου της σχολής, κ.λπ. Έχεις ευθύνη, όταν απευθύνεσαι σε νέους ανθρώπους που έχουν όνειρα. Αυτά τα παιδιά χάνουν κάποια πολύτιμα χρόνια από τη ζωή τους ποντάροντας σε αυτή τη δουλειά και μετά αναγκάζονται να εγκαταλείψουν. Πόσο να τους συντηρήσουν οι δικοί τους ή πόσα χρόνια να κάνουν δεύτερη δουλειά, σε μπαρ, καφετέριες, κ.λπ.
Θα μπορούσαμε να μετατρέψουμε το πλεονάζον ανθρώπινο δυναμικό στους χώρους της τέχνης από μειονέκτημα σε πλεονέκτημα, στο πλαίσιο μιας άλλης κοινωνίας που εμφορείται από ιδέες πέρα από τον καταναλωτισμό και τη συσσώρευση; Ή είναι ένα όνειρο τρελό;
Δεν είναι απλή η απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα, και πιστεύω πως ούτως ή άλλως δεν θα μπορούσαν να σταδιοδρομήσουν όλα αυτά τα παιδιά στον καλλιτεχνικό χώρο. Από την άλλη πλευρά, κανένα όνειρο δεν είναι τρελό. Το πρόβλημα είναι πώς λειτουργούν το Υπουργείο Πολιτισμού, η τοπική αυτοδιοίκηση, κ.λπ. Είναι θέμα χρημάτων, ανθρώπων και φαντασίας. Δεν είναι δυνατόν να έχεις ταλαντούχα παιδιά και να μην μπορείς να τα βοηθήσεις να ανοίξουν τα φτερά τους. Κι ας μη μιλάμε μόνο για την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. Δείτε λόγου χάρη τα ΔΗΠΕΘΕ. Ξεκινήσανε πολύ φιλόδοξα, για να καταλήξουνε, πολλά απ’ αυτά, μαγαζάκια των δημάρχων. Υπάρχουν καλλιτέχνες που κάνουν ωραία πράγματα στην επαρχία. Αλλά είναι δύσκολο να αντέξουν. Ή, αν πετύχουν, αμέσως τους παίρνουν στην Αθήνα. Από την άλλη, γιατί να μην επιστρέψει κανείς στην Αθήνα, αν δεν έχει την υποστήριξη που χρειάζεται για να μείνει στην επαρχία;
Σε μια βιώσιμη κοινωνία, λοιπόν, ο ρόλος της τέχνης ποιος θα μπορούσε να είναι;
Εδώ και πολλά χρόνια η κοινωνία μας είναι σε κρίση. Και η οικονομική κρίση έκανε τους ανθρώπους δυστυχισμένους. Η τέχνη θα μπορούσε να παίξει ανακουφιστικό ρόλο. Ξέρω πως δεν υπάρχουν πολλά χρήματα, θα μπορούσε όμως να υποστηριχτεί σε μεγαλύτερο βαθμό, ώστε να μπορεί να επιτελέσει τον κοινωνικό της τουλάχιστον ρόλο. Δεν το είδαμε αυτό, ούτε και από την κυβέρνηση της Αριστεράς. Από την άλλη βέβαια πλευρά παίζουν ρόλο και οι επιλογές και οι πρωτοβουλίες των ίδιων των καλλιτεχνών. Η φωνή της τέχνης πρέπει να κρατιέται ζωντανή, ώστε οι Έλληνες πολίτες να μην ακούνε λόγου χάρη για τους μετανάστες και τους πρόσφυγες μόνο τις κραυγές των φασιστών και όλα αυτά που λένε τα κανάλια. Εν κατακλείδι, θα έλεγα, όπως δεν εγκαταλείφθηκαν τελείως τα νοσοκομεία, οι θεραπευτικές μονάδες, η πρόνοια, η στήριξη των αδυνάμων. Έτσι και η Πολιτεία θα μπορούσε να δει τον «θεραπευτικό» ρόλο των τεχνών και να μην τις αφήνει στην τύχη τους.
Οι ιδιωτικοί πολιτιστικοί οργανισμοί, όπως η Στέγη Ωνάση και το Ίδρυμα Νιάρχου, στερούν ζωτικό οικονομικό ή άλλο χώρο από τους δημόσιους πολιτιστικούς οργανισμούς;
Όταν δούλευα στο Φεστιβάλ, έλεγα ότι έχουμε αυτά τα δύο Ιδρύματα που μπορούν και κάνουν καλά πράγματα. Και ότι το Φεστιβάλ πρέπει να βρει το δικό του χώρο, ώστε να μπορεί να συναγωνιστεί αυτά τα δύο μεγάλα υπερωκεάνια (μιας και ανήκουν σε εφοπλιστικές οικογένειες). Το δημόσιο, είναι αλήθεια, δεν μπορεί να διαθέτει τα λεφτά που διαθέτουν αυτά τα Ιδρύματα. Ωστόσο, μπορείς να διαχειριστείς σωστά τα χρήματα που έχεις από την Πολιτεία (και όχι μόνο) και να σκεφτείς και καλές ιδέες. Σημασία έχει να συνυπάρχεις γόνιμα και να συνεργάζεσαι με όλους τους φορείς, δημόσιους και ιδιωτικούς, κι αυτό ήταν κάτι που το επιδίωξα και το πέτυχα σε μεγάλο βαθμό.
Η νέα κυβέρνηση, με δεδομένο ότι ως αντιπολίτευση (με τους κονδυλοφόρους της) βρέθηκε απέναντι στη σύγχρονη πολιτιστική δημιουργία, θεωρείτε ότι θα μπορέσει να την προωθήσει;
Αν είμαστε δίκαιοι, για να μπορέσουμε να κάνουμε κριτική στη σημερινή κυβέρνηση και το έργο της στον πολιτισμό, θα πρέπει να το συγκρίνουμε με το έργο της προηγούμενης κυβέρνησης σ’ αυτό τον τομέα. Και μόνο για το τελευταίο δεκάμηνο της προηγούμενης ηγεσίας του ΥΠΠΟ να μιλήσουμε, το έργο ήταν μηδαμινό. Πολλά ωραία λόγια και συνεντεύξεις, αλλά στην πραγματικότητα η στάση του ΥΠΠΟ ήταν εχθρική απέναντι στους περισσότερους από τους φορείς που επόπτευε και αγνόησε τους ανεξάρτητους δημιουργούς. Και είναι κρίμα, γιατί η Αριστερά είχε διαχρονικά προνομιακή σχέση με την τέχνη και τους καλλιτέχνες.
Τελευταία ερώτηση: Θα πρέπει να αφήσουμε τα ζητήματα του πολιτισμού στην αγορά, προκειμένου να αποφασίσει αυτή τι πουλάει και τι δεν πουλάει;
Όχι βέβαια, σε καμία ανεπτυγμένη ευρωπαϊκή χώρα δεν γίνεται αυτό. Το κράτος στηρίζει. Αλλιώς, θα σου το πω με όρους θεάτρου, αναγκαστικά τα μάτια σου θα είναι στραμμένα αποκλειστικά στο ταμείο. Φυσικά και θέλουμε να έρχεται κόσμος στο θέατρο. Απλώς δεν πρέπει να σε νοιάζει μόνο το ταμείο, γιατί τότε θα υπάρχει μόνο αυτό που ονομάζουμε εμπορικό θέατρο και θα εκλείψει η έρευνα, το πειραματικό θέατρο, η ανεξάρτητη καλλιτεχνική δημιουργία και το δικαίωμα στο λάθος. Όλα αυτά που ανανεώνουν το θέατρο.
* Eπί 3.5 χρόνια καλλιτεχνικού διευθυντή του Φεστιβάλ Αθηνών - Επιδαύρου, στους Δημήτρη Παπανικολόπουλο και Δημήτρη Κλαυδιανό
