Live τώρα    
15°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
15 °C
10.6°C16.5°C
1 BF 70%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
13 °C
11.1°C14.9°C
2 BF 67%
ΠΑΤΡΑ
Αραιές νεφώσεις
14 °C
8.0°C14.4°C
2 BF 65%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
13 °C
12.8°C14.1°C
2 BF 82%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
5 °C
4.9°C11.8°C
0 BF 100%
Bαγγέλης Τζούκας / Τα 75 χρόνια από την απελευθέρωση της Αθήνας και η ανάγκη νέων προσεγγίσεων για την Ελληνική Αντίσταση
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Bαγγέλης Τζούκας / Τα 75 χρόνια από την απελευθέρωση της Αθήνας και η ανάγκη νέων προσεγγίσεων για την Ελληνική Αντίσταση

Συμπληρώθηκαν εφέτος 75 χρόνια από την απελευθέρωση της Αθήνας από τα γερμανικά στρατεύματα. Το σημαντικό αυτό γεγονός τιμήθηκε και τιμάται, με σειρά εκδηλώσεων, οι οποίες θεσμοθετήθηκαν ουσιαστικά τα τελευταία χρόνια και οι οποίες προσελκύουν πλήθος πολιτών. Ταυτοχρόνως προξενούν ποικίλους προβληματισμούς και επιφυλάξεις στη δημόσια σφαίρα σε διάφορα πολιτικά περιβάλλοντα σχετικά με τη σκοπιμότητα τους. Στο σημείωμα αυτό θα επιχειρήσουμε να παραθέσουμε συνοπτικά κάποιους προβληματισμούς και ερωτήματα σχετικά με την ανάγκη συνολικής επανερμηνείας του μείζονος κοινωνικού φαινομένου της Ελληνικής Αντίστασης κατά του Άξονα (1941-1944), ανάγκη η οποία προκύπτει αδήριτα τόσο από τις τρέχουσες εξελίξεις στις κοινωνικές επιστήμες όσο και από την πρόσφατη απόπειρα ιδεολογικής απονομιμοποίησης του αντιστασιακού κινήματος εν γένει (και ειδικότερα της μεγαλύτερης και μαζικότερης οργάνωσης-του ΕΑΜ).1

Πέραν πάσης αμφιβολίας το ελληνικό αντιστασιακό κίνημα κατά τη διάρκεια του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου υπήρξε ένα από τα μαζικότερα σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Όπως είναι γνωστό την πρωτοκαθεδρία στις αντιστασιακές ενέργειες είχε εξ αρχής το ΕΑΜ (που ιδρύθηκε στην Αθήνα στις 27 Σεπτεμβρίου 1941 από το ΚΚΕ και άλλα μικρότερα κόμματα της Αριστεράς). Το ΕΑΜ συσπείρωσε στις τάξεις του ετερογενή και ανομοιογενή κοινωνικά στρώματα σε μια διαταξική συμμαχία που στηριζόταν στη λογική ενός νέου δημοκρατικού πατριωτισμού, συμβατού με τις ανάγκες της χειμαζόμενης ελληνικής κοινωνίας και τα ερείπια που επισώρευσε η κατάρρευση του μετώπου τον Απρίλιο του 1941. Τα επιτεύγματα του ΕΑΜ ήταν σημαντικά όχι μόνο ως προς τη διατήρηση του ηθικού της ελληνικής κοινωνίας αλλά και ως προς το άνοιγμα της πολιτικής διαδικασίας σε κοινωνικούς χώρυς μέχρι τότε πολλαπλώς αποκλεισμένους (γυναίκες, νέοι, μειονότητες). Η εαμική κοσμογονία στηρίχθηκε στο συνδυασμό παραδοσιακών και σύγχρονων μορφών πολιτικής οργάνωσης, σε καμία όμως περίπτωση δεν αποκρυβόταν η επιθυμία ριζικού μετασχηματισμού της ελληνικής κοινωνίας μεταπολεμικά.

Το πρώτο σημείο στο οποίο αξίζει να σταθούμε είναι το γεγονός ότι δεν πρέπει να παραγνωρίζεται επ’ ουδενί η κληρονομιά της 28ης Οκτωβρίου 1940. Η σύγκρουση αυτή εναντίον της επιτιθέμενης φασιστικής Ιταλίας διεξαγόταν υπό τη διεύθυνση ενός φασίζοντος καθεστώτος (του μεταξικού), αλλά απέκτησε από την πρώτη στιγμή χαρακτήρα λαϊκού πολέμου για την υπεράσπιση μιας πατρίδας που κοινωνικά, οικονομικά και πολιτισμικά είχε στην πραγματικότητα ανά-δημιουργηθεί στη συναρπαστική (και σχετικά ανεξερεύνητη) περίοδο του Μεσοπολέμου. Οι ρίζες λοιπόν της Αντίστασης βρίσκονται στον ελληνοϊταλικό και ελληνογερμανικό πόλεμο, και στον τρόπο με τον οποίο αυτός διεξήχθη.

Το δεύτερο σημείο άξιο προσοχής είναι ότι σε κάθε περίπτωση η ανάπτυξη του αντιστασιακού κινήματος δεν συνιστούσε μια αυτόματη και ανέφελη διαδικασία, καθώς τα κυρίαρχα κοινωνικά στρώματα αλλά και το σύνολο σχεδόν του παλαιού πολιτικού κόσμου προτιμούσαν ανεπιφύλακτα στη συγκυρία εκείνη την αποχή από αντιστασιακές ενέργειες. Η κυβέρνηση Τσολάκογλου δεν προέκυψε εν κενώ, αλλά, στα αρχικά της τουλάχιστον στάδια, απολάμβανε συναίνεσης από εκπροσώπους του προπολεμικού κομματικού συστήματος. Από την άλλη πλευρά η διαφυγή στην Αίγυπτο του Γεωργίου Β’ και ο σχηματισμός κυβέρνησης (που αναγνωριζόταν όμως επίσημα από τον συμμαχικό παράγοντα) δημιουργούσαν επίσης μια ιδιόμορφη κατάσταση που σταδιακά θα εξελισσόταν σε γόρδιο δεσμό για όλες τις εμπλεκόμενες πλευρές.

Το τρίτο σημείο είναι ότι η προσφυγή στον ανταρτοπόλεμο δεν ήταν μια εύκολη απόφαση και αυτό ίσχυε για όλες τις δυνάμεις εκείνες που αντιμάχονταν το πνεύμα συμβιβασμού, ηττοπάθειας και αποδοχής της ναζιστικής Νέας Τάξης.2 Η αρχική επιφυλακτικότητα του ίδιου του Γιώργη Σιάντου ξεπεράστηκε σταδιακά με τη συνειδητοποίηση της νέας κατάστασης που διαμόρφωναν στην αγροτική Ελλάδα οι πρώτοι πυρήνες του ΕΛΑΣ υπό τον Άρη Βελουχιώτη. Την ίδια περίοδο τεράστιες δυσκολίες δημιουργούσε η προοπτική δημιουργίας αντάρτικου στρατού και στον άλλο πρωταγωνιστή του αντάρτικου από τη μη εαμική πλευρά - τον Ναπολέοντα Ζέρβα του ΕΔΕΣ. Η περιπετειώδης σύμπραξη των δυο αυτών προσώπων στην επιτυχημένη ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου δεν σήμαινε άρση των επιμέρους επιφυλάξεων. Επιπλέον η επιχείρηση Xάρλιγκ (Harling) αποτελούσε κομβικό γεγονός για την περαιτέρω ανάμειξη των Βρετανών στην ελληνική Αντίσταση και την εκ μέρους τους απόπειρα πολιτικού ελέγχου επί των εξελίξεων. Η δυναμική του ανταρτοπολέμου πάντως στην ελληνική ύπαιθρο συνεπαγόταν και εμφύλιες συγκρούσεις μεταξύ των ίδιων των αντιστασιακών που άρχισαν να γίνονται ορατές από τις αρχές του 1943 και κορυφώθηκαν το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς με την εμφύλια σύγκρουση ΕΛΑΣ-ΕΔΕΣ στα βουνά της Ηπείρου.

Το τέταρτο σημείο είναι ότι η Ελεύθερη Ελλάδα του ΕΑΜ αποτελούσε μια πραγματικότητα που ήταν δύσκολο να αποδεχθούν αυτοί που επέλεξαν την ανοικτή συνεργασία με τα κατοχικά στρατεύματα και οι οποίοι πρωτοστάτησαν στη δημιουργία των Ταγμάτων Ασφαλείας ή/και εξοπλίστηκαν από τους Γερμανούς. Το έπραξαν μάλιστα (αυτό)χαρακτηριζόμενοι ως “εθνικιστές” που δεν ήθελαν τη διολίσθηση της χώρας στον “αναρχισμό”, υπερασπιζόμενοι μια δική τους εκδοχή περί έθνους που βρίσκονταν πολύ κοντά τόσο στην προπολεμική κυρίαρχη εν Ελλάδι ιδεολογία όσο και στις γενικές ευρωπαϊκές προσλήψεις των κοινωνικών εκείνων υποκειμένων που επέλεγαν την σύμπλευση με το ναζισμό. Την ίδια δυσκολία αποδοχής αυτής της κατάστασης είχαν τόσο οι αντιστασιακοί εκείνοι που δεν ήθελαν την ενσωμάτωση στο ΕΑΜ όσο και οι εκπρόσωποι της αναγνώρισης της θεσμικής συνέχειας του κράτους από τη βασιλική κυβέρνηση. Το 1944, κρίσιμο έτος πύκνωσης των εξελίξεων, είχαν ήδη σχηματοποιηθεί δυο αντιτιθέμενα στρατόπεδα - του ΕΑΜ και των αντιπάλων του. Οι τελευταίοι παρά τις εν δυνάμει τεράστιες διαφορές τους σταδιακά άρχισαν να συγκλίνουν ως προς το ενδεχόμενο σύγκρουσης με την εαμική παράταξη, προσδοκώντας φυσικά σε μια βρετανική επέμβαση που θα ανέτρεπε ριζικά τις πολιτικές ισορροπίες που είχε δημιουργήσει ο πόλεμος.

Το τελευταίο σημείο είναι ότι ενώ στην ορεινή αγροτική Ελλάδα είχαν δημιουργηθεί ήδη απελευθερωμένες περιοχές στις πόλεις η κατάσταση ήταν ευλόγως διαφορετική. Στην πρωτεύουσα η ανάπτυξη της Αντίστασης είχε προσλάβει πιο ευδιάκριτες ταξικές αποχρώσεις, που τα τελευταία δυο χρόνια της Κατοχής χαρακτηρίζονταν όλο και περισσότερο από άγριους παράλληλους πολέμους στο ιδιόμορφο αστικό πεδίο της εποχής.3 Το πρόβλημα ήταν ότι ο υλικός και συμβολικός έλεγχος της Αθήνας ήταν αποφασιστικής σημασίας για την πορεία των εξελίξεων ανεξαρτήτως μάλιστα του συσχετισμού δυνάμεων στην περιφέρεια. Για το λόγο κρινόταν μείζονος σημασίας η εμπέδωση της πολιτικής κυριαρχίας, έστω και αρχικά σε συμβολικό επίπεδο, των δυνάμεων εκείνων που ήταν αποφασισμένες για ολοκληρωτική σύγκρουση με το ΕΑΜ. Έτσι στις 12 Οκτωβρίου 1944 η αποχώρηση των τελευταίων Γερμανών στρατιωτών από την Αθήνα πραγματοποιήθηκε μέσα σε φρενήρη ενθουσιασμό αλλά (όχι και τόσο παραδόξως) και με μια αίσθηση αμηχανίας και επιφύλαξης για το τι μέλλει γενέσθαι. Σύντομα τα Δεκεμβριανά θα αποκρυστάλλωναν την κατάσταση σε βάρος της εαμικής Αριστεράς και θα καθιστούσαν την 12η Οκτωβρίου 1944 ημερομηνία κυρίως διάψευσης ελπίδων και οραμάτων.

1 Βλ. ενδεικτικά Στάθης Καλύβας - Νίκος Μαραντζίδης, Εμφύλια Πάθη. 23+2 ερωτήσεις και απαντήσεις για τον Εμφύλιο, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2016.

2 Βλ. Βαγγέλης Τζούκας, Ανταρτοπόλεμος. Επαναστάτες, Παρτιζάνοι, Μαχητές, εκδόσεις ΕΑΠ, Αθήνα, 2019.

3 Βλ. Μενέλαος Χαραλαμπίδης, Η εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2012.

Bαγγέλης Τζούκας

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL