Του Νίκου Σαραντάκου
Εκλογικό και το σημερινό μας σημείωμα, που μάλιστα κατ’ εξαίρεση δημοσιεύεται μια βδομάδα νωρίτερα, αφού η πρώτη Κυριακή του μήνα είναι η μέρα των εκλογών, οπότε ένα (προ)εκλογικό άρθρο θα ήταν μάλλον άκαιρο.
Στο άρθρο μας στις αρχές Μαΐου είχαμε επίσης αναφερθεί στο εκλογικό λεξιλόγιο, συνεχίζουμε όμως εκλογολεξιλογώντας, αφού δεν έχουμε εξαντλήσει το θέμα. Οι εκλογές του Μαΐου ήταν για την ανάδειξη των βουλευτών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (όπως και των δημοτικών και περιφερειακών αρχών), αλλά την άλλη Κυριακή θα ψηφίσουμε για την ανάδειξη κυβέρνησης στην Ελλάδα.
Η λέξη ανάγεται στο ρήμα κυβερνώ, που είναι αρχαίο· πανάρχαιο μάλιστα, αφού απαντά ήδη στον Όμηρο, όπως και το ουσιαστικό κυβερνήτης (αλλά και κυβερνητήρ). Η αρχική σημασία βέβαια του ρήματος αφορούσε τη διοίκηση του πλοίου: κυβερνήτης ήταν ο τιμονιέρης και κυβέρνησις η διακυβέρνηση του πλοίου, αλλά ήδη από την κλασική εποχή εμφανίζεται η, πολύ φυσιολογική άλλωστε, μεταφορική επέκταση του όρου στη διοίκηση των πόλεων. Οπότε, ο κάπως τετριμμένος παραλληλισμός του εκάστοτε πρωθυπουργού με τον ναυτικό που κρατάει στα στιβαρά του χέρια το τιμόνι της χώρας είναι πολύ παλιός.
Η ετυμολογία των λέξεων αυτών έχει βασανίσει αρκετά τους ειδικούς, αλλά απάντηση πειστική δεν έχει δοθεί. Μπορεί να πρόκειται για δάνεια. Από την άλλη, η ελληνική λέξη πέρασε στα λατινικά (gubernare το ρήμα) και από εκεί σε πολλές νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, π.χ. στο αγγλικό government και στα αντίστοιχα γαλλικά, ισπανικά κτλ.
Και όπως ταξιδεύουν οι λέξεις, από τα ιταλικά επέστρεψε στη γλώσσα μας κάπως αλλαγμένο το γκουβέρνο, με τη σημασία πλέον της κυβέρνησης, αλλά βέβαια με απόχρωση συχνά υποτιμητική, όπως συμβαίνει με πολλά δάνεια όταν υπάρχει αντίστοιχη θεσμική ντόπια λέξη. “Όρσε κουβέρνο”, συνήθιζε να λέει ο παπαδιαμαντικός μπαρμπ’ Αλέξης ο Καλοσκαιρής κάνοντας παράλληλα μια “λίαν εκφραστική” χειρονομία.
Αντιδάνειο είναι και η γκουβερνάντα, αυτή όμως από τα γαλλικά, όπως ταιριάζει σε έναν θεσμό καθαρά αστικό, αφού μόνο οι ευκατάστατοι της πόλης προσλάμβαναν, κάποτε και από το εξωτερικό, γυναίκες στις οποίες ανέθεταν αποκλειστικά τη φροντίδα και την ανατροφή των παιδιών τους.
Τα τελευταία χρόνια, ξεκινώντας από την κυβερνητική ή μάλλον από το cybernetics του Νόρμπερτ Βίνερ (1948) και το cyberspace του Γουίλιαμ Γκίμπσον, που εμείς το αποδώσαμε “κυβερνοχώρο”, το πρόθεμα cyber- έχει αυτονομηθεί και έχει σχηματίσει αρκετούς νέους διεθνείς όρους σχετικούς με τον κόσμο του Διαδικτύου και γενικά των υπολογιστικών δικτύων, όπως κυβερνοεπίθεση, κυβερνοασφάλεια και άλλους πολλούς που μέλλεται να γίνουν περισσότεροι.
Κυβέρνηση σχηματίζεται από ένα ή περισσότερα κόμματα -άλλη μια αρχαία λέξη, που έχει αλλάξει σημασίες. Το κόμμα ετυμολογείται βέβαια από το ρήμα κόπτω, και αρχικά σήμαινε την ανάγλυφη σφραγίδα πάνω στο νόμισμα και πιο γενικά την κοπή νομίσματος. Στη συνέχεια, η λέξη δήλωσε το κομμένο τμήμα και στην ελληνιστική εποχή το βραχύ μέλος πρότασης, ενώ στη συνέχεια η λέξη χρησιμοποιήθηκε και για το σημείο στίξης που χρησίμευε για να χωρίσει το μέλος της πρότασης. Η σημασία της μερίδας, της παράταξης εμφανίζεται στην ύστερη αρχαιότητα (“και παν εκείνο το κόμμα το ιουδαϊκόν” στον Μ. Βασίλειο).
Η ελληνική λέξη έχει περάσει στα λατινικά και από εκεί αγγλικά αλλά μόνο για το σημείο στίξης. Για την πολιτική παράταξη, οι Άγγλοι έχουν το party, μια επίσης πολυσήμαντη λέξη, που κατά σύμπτωση έχει περάσει και στη γλώσσα μας με εντελώς διαφορετική σημασία, ένα ωραίο παράδειγμα αμοιβαίου εμπλουτισμού μέσω του γλωσσικού δανεισμού. Κι έτσι, η ομοηχία του σημείου στίξης με την πολιτική παράταξη είναι καθαρά ελληνική ιδιομορφία· το λογοπαίγνιο με το λάθος κόμμα που σου χαλάει τη σύνταξη δεν διατηρείται σε άλλες γλώσσες.
Κυβερνήσεις υπάρχουν μονοκομματικές, όπως όλες οι ελληνικές κυβερνήσεις από τη μεταπολίτευση και μετά έως το ξέσπασμα της κρίσης, ή κυβερνήσεις συνεργασίας, που αποτελούν τον κανόνα στη Δυτική Ευρώπη και που εμείς τις γνωρίσαμε μετά την κρίση. Φυσικά, εδώ είναι βαρύνουσα η επιρροή του εκλογικού συστήματος· το ισχύον σύστημα, με το θηριώδες μπόνους των 50 εδρών που χαρίζει στο πρώτο κόμμα (κάτι που δεν αποκλείεται να είναι παγκόσμια πρωτοτυπία) ήταν σχεδιασμένο για να διευκολύνει τον σχηματισμό ισχυρών, αυτοδύναμων κυβερνήσεων -αλλά στις εκλογές του 2012 φάνηκε ανεπαρκές και παράλογο μπροστά στον κατακερματισμό του πολιτικού τοπίου. Η κυβέρνηση της Αριστεράς, ανάμεσα στις πολλές απαιτούμενες θεσμικές αλλαγές που έκανε, καθιέρωσε και την απλή αναλογική, σύστημα με το οποίο θα διεξαχθούν τουλάχιστον οι μεθεπόμενες εκλογές και που θα ευνοήσει συνεργασίες.
Αλλά βέβαια αυτό που προέχει τώρα είναι η επικείμενη εκλογική αναμέτρηση· τα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης θέλουν να μας πείσουν ότι το αποτέλεσμα είναι προδιαγεγραμμένο και αναπότρεπτο, αλλά στην πραγματικότητα η επιλογή των ευρωεκλογών δεν μεταφέρεται αυτόματα στις βουλευτικές εκλογές, όπως ξέρει ο καθένας από τον περίγυρό του. Την Κυριακή το πρωί οι κάλπες θα είναι άδειες· όσοι δεν θέλουν τη νεοφιλελεύθερη λαίλαπα, την εργοδοτική ασυδοσία και την αποκαθήλωση του κοινωνικού κράτους, που με μαθηματική ακρίβεια θα οδηγήσουν σε επάνοδο του ΔΝΤ και των μνημονίων, ξέρουν ότι πρέπει να ρίξουν στην κάλπη το ψηφοδέλτιο του ΣΥΡΙΖΑ.
