Στις 13 Απριλίου συμπληρώθηκαν 42 χρόνια από την έναρξη του λιβανικού εμφυλίου πολέμου. Μιας σύγκρουσης που κράτησε με διάφορες μορφές, πρωταγωνιστές και συμμαχίες δυνάμεων για μια δεκαπενταετία και η εξέλιξή της συμπύκνωσε τα περιφερικά και εσωτερικά διακυβεύματα μιας χώρας βασισμένης σε εύθραυστες ισορροπίες. Τα διακυβεύματα αυτά θα δούμε συνοπτικά στο κείμενο αυτό.
ΤΟ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
Ποια είναι τα διακυβεύματα των εξωτερικών παικτών της Λιβανικής εμφύλιας σύγκρουσης;i Ας ξεκινήσουμε από τη Συρία. Η εμπλοκή της Συρίας στην εν εξελίξει σύγκρουση του Λιβάνου βασίστηκε σε τρεις άξονες. Καταρχάς, η Συρία επιθυμούσε την όσο το δυνατόν πιο γρήγορη κατάπαυση του πυρός στον Λίβανο, καθώς υπήρχε ο φόβος μετάδοσης μιας σεχταριστικής σύγκρουσης και στην ίδια τη Συρία, η οποία επίσης αποτελούνταν από διαφορετικές θρησκευτικές κοινότητες, με διαφορετικές όμως αναλογίες.ii Ο δεύτερος άξονας είχε να κάνει με τη σύγκρουση με το Ισραήλ. Η αποχώρηση της Αιγύπτου από την ομάδα των εν δυνάμει στρατιωτικών αντιπάλων του Ισραήλ έφερε σε ευάλωτη θέση τη Συρία, η οποία φοβόταν ισραηλινή επίθεση όχι μόνο στο Γκολάν αλλά και από άλλο μέτωπο, πιθανότατα μέσω διείσδυσης από τον Νότιο Λίβανο. Πρόθεση λοιπόν του καθεστώτος Άσαντ ήταν η αποφυγή μιας τέτοιας εξέλιξης που περνούσε μέσα από τον έλεγχο της παλαιστινιακής αντίστασης. Τρίτον, η πρόθεση της Συρίας να αναβαθμιστεί γεωπολιτικά μέσω του ελέγχου των εξελίξεων στη γειτονική χώρα. Κάτι τέτοιο θα την καθιστούσε, όπως και έγινε, απαραίτητο σύμμαχο των ΗΠΑ στην περιοχή, περιμένοντας ίσως ανταλλάγματα στο ζήτημα του Γκολάν.iii
Η παλαιστινιακή αντίσταση από τη δική της πλευρά επιθυμούσε τη συνέχιση της παρουσίας της στον Λίβανο με τους ίδιους όρους. Μόνο μέσω της διατήρησης της πολιτικής και στρατιωτικής της αυτονομίας, κάτι που προσέφερε μέχρι εκείνη τη στιγμή το καθεστώς που απολάμβανε στον Λίβανο, μπορούσε απερίσπαστη να ασχοληθεί με τον δικό της αγώνα. Η δε συνεργασία με τα αραβικά καθεστώτα τα προηγούμενα χρόνια κατέδειξε πως αυτά λίγο ενδιαφέρονταν τελικά για τη δική της υπόθεση. Έχοντας μάθει από τα γεγονότα της Ιορδανίας τη σημασία της καλλιέργειας καλών σχέσεων με τον τοπικό πληθυσμό, ανέπτυξε στενές σχέσεις με τις μουσουλμανικές κοινότητες και πολιτικές οργανώσεις από τον χώρο της Αριστεράς.iv
Η απομόνωση της Αιγύπτου ευνοεί όμως και το Ιράκ να προσπαθήσει να αυξήσει την δική του επιρροή στην περιοχή, σε βάρος κυρίως της Συρίας, αντιπάλου στη μάχη για τον έλεγχο στην περιοχή του Λεβάντε. Με το Κάιρο να έχει συμβιβαστεί και τη Δαμασκό να είναι έτοιμη να το κάνει εφόσον πάρει αυτό που προσδοκά, η Βαγδάτη διεκδικεί τα ηνία του αραβικού εθνικισμού και του αφοσιωμένου υποστηρικτή της παλαιστινιακής υπόθεσης, προσεταιριζόμενη την Ιορδανία προκειμένου να την αποσπάσει από την επιρροή της Συρίας και υποστηρίζοντας όσες περισσότερες παλαιστινιακές οργανώσεις ήταν δυνατόν.v
ΤΑ ΕΣΩΤΕΡΙΚΑ ΔΙΑΚΥΒΕΥΜΑΤΑ
Περιγράψαμε παραπάνω τι διακυβευόταν την περίοδο εκείνη στη γειτονίιά της χώρας καθώς και τις προθέσεις της ΟΑΠ, μιας μη λιβανικής, διεθνικής οργάνωσης που η δραστηριότητά της όμως επηρέαζε τη σταθερότητα της χώρας. Για τους ίδιους τους Λιβανέζους ποια ήταν τα διακυβεύματα της σύγκρουσης; Ένα από αυτά ήταν σίγουρα η εθνική ταυτότητα της χώρας. Τι είδους χώρα ήταν ο Λίβανος; Πόσο αραβική ήταν; Λίγο πριν την ανεξαρτησία της χώρας (1943) συνάφθηκε μεταξύ της Χριστιανικής και της Μουσουλμανικής ελίτ το Εθνικό Σύμφωνο, μια συμφωνία κυρίων σχετικά με τον τρόπο διακυβέρνησης αλλά και τη θέση του νέου κράτους στο διεθνές και περιφερειακό σκηνικό. Στο σύμφωνο αυτό ο Λίβανος χαρακτηριζόταν ως αραβική χώρα, αναφερόταν όμως ρητά η μη εμπλοκή της χώρας στη σύγκρουση με το Ισραήλ και στους ενδο-αραβικούς ανταγωνισμούς. Η λάμψη όμως του άστρου του Νάσερ τη δεκαετία του ’50 και αργότερα η εγκατάσταση της παλαιστινιακής αντίστασης στη χώρα στα τέλη της δεκαετίας του ’60 θέτουν σε αμφισβήτηση την παραπάνω θέση. Αιτία; Η συμφωνία των ηγετών της κάθε κοινότητας στην ουδετερότητα της χώρας δεν συνεπαγόταν αυτομάτως και την αποδοχή τους στο εσωτερικό των κοινοτήτων αυτών. Εσωτερικές αιτίες, που θα δούμε εκτενέστερα παρακάτω, σπρώχνουν μεγάλα τμήματα του πληθυσμού (Σουνίτες, Δρούζοι, μικρότερες χριστιανικές κοινότητες) αρχικά στον νασερισμό και αργότερα στην υποστήριξη της παλαιστινιακής αντίστασης.vi Ένα από τα βασικά στοιχεία του Εθνικού Συμφώνου είχε διαρραγεί.
Έτερο διακύβευμα ήταν η μορφή του πολιτικού συστήματος. Καθώς η χώρα δημιουργήθηκε ως συνομοσπονδία κοινοτήτων, για να χρησιμοποιήσω τον όρο του Michel Chica, όλη η λογική της κρατικής συγκρότησης και της πολιτικής διαδικασίας ήταν διαμεσολαβημένη μέσα από την κοινότητα. Συνοπτικά αναφέρω ότι πέρα από τα τρία ανώτερα αξιώματα (πρόεδρος της χώρας, πρωθυπουργός, πρόεδρος Βουλής) και τη σύνθεση του κοινοβουλίου, η κοινότητα καθόριζε τα όρια της επαγγελματικής ανέλιξης ενός κρατικού υπαλλήλου ή ενός στρατιωτικού, τον τρόπο επίλυσης των θεμάτων αστικού δικαίου, σε μεγάλο βαθμό την εκπαίδευση και τέλος την ίδια την ιθαγένεια, αφού δεν μπορούσε να υπάρξει πολίτης της χώρας που να μην είναι πρώτα ενταγμένος σε κάποιες από τις κοινότητες της χώρας. Η συγκεκριμένη δομή ευνόησε τη δημιουργία δικτύων πατρωνείας από τις πιο ισχυρές οικογένειες της κάθε κοινότητας που διαιώνιζαν την παραμονή τους στην εξουσία, μετατρέποντας το πολιτικό σύστημα σε μια ολιγαρχία που εμποδίζει την είσοδο των μαζών στην πολιτική. Παρουσιάστηκαν δυο ρεύματα αμφισβήτησης αυτού του πολιτικού συστήματος. Το ένα περιλάμβανε την ηγεσία των Σουνιτών και των Σιιτών και ζητούσε εξισορρόπηση των εξουσιών που ευνοούσαν φανερά τους Χριστιανούς και δη τους Μαρωνίτες. Το άλλο, αποτελούμενο από κόμματα της Αριστεράς και τον Δρούζο ηγέτη Καμάλ Τζουμπλάντ, ζητούσε την αλλαγή όλου του πολιτικού παραδείγματος και την κοσμική μεταρρύθμιση του κράτους. Οι Μαρωνίτες, που ουσιαστικά έλεγχαν την εξουσία και είχαν την υποστήριξη της οικονομικής ελίτ της Βηρυτού, αρνούνταν με πείσμα κάθε αλλαγή που θα τους απομάκρυνε από τον απόλυτο έλεγχο της εξουσίας.
Ένα τρίτο διακύβευμα είχε να κάνει με τον έλεγχο της οικονομίας από μια κλειστή κάστα οικογενειών. Η ολιγαρχία αυτή εξέφραζε τα συμφέροντα της εμπορικής τάξης της Βηρυτού, η οποία συνδεόταν με ξένους εμπορικούς οίκους και έλεγχε επίσης και τα δίκτυα διανομής των αγαθών. Ο Fawaz Traboulsi υπολογίζει ότι η οικονομική αυτή ελίτ αποτελούνταν αμέσως μετά την ανεξαρτητοποίηση της χώρας (1943) από τριάντα οικογένειες, εκ των οποίων 24 χριστιανικές και 6 μουσουλμανικές.vii Αυτή η ολιγαρχία καθόρισε την οικονομική πολιτική της χώρας, που βασίστηκε στην αξιοποίηση της Βηρυτού ως εμπορικού κόμβου για το διεθνές εμπόριο και υποβάθμισε τους άλλους δυο πυλώνες της οικονομίας, καθώς επίσης και την οικονομική δραστηριότητα στην υπόλοιπη χώρα πέρα της πρωτεύουσας. Ήταν τέτοιος ο έλεγχος της οικονομικής ολιγαρχίας στο πολιτικό σύστημα που ο πρωθυπουργός Sami al Solh παραιτήθηκε το 1952 καταγγέλοντας τις παρεμβάσεις της στο μεταρρυθμιστικό του έργο. Το ίδιο επαναλήφθηκε και τη περίοδο 1970-2, στην κυβέρνηση του Saeb Salam, υπουργοί της οποίας επιχείρησαν να περιορίσουν τα συμφέροντα των εμπόρων. Δίκαια λοιπόν σχολιάζει ο Kamal Salibi πως « η αστική τάξη της χώρας και το πολιτικό κατεστημένο, τόσο στη χριστιανική όσο και στη μουσουλμανική πτυχή του, ήταν απρόθυμο να αφήσει κάποια έστω προνόμια προς όφελος της μεταρρύθμισης του κράτους».viii
Ο λιβανικός εμφύλιος λοιπόν ήταν μια σύγκρουση που συμπύκνωσε εσωτερικά και περιφερειακά διλήμματα. Εσωτερικά ζητήματα όπως η ταυτότητα της χώρας, η προοπτική μεταρρύθμισης του πολιτικού συστήματος και η έκτασή της, καθώς και ο τρόπος λειτουργίας της οικονομίας και οι ανισότητες που αυτός γεννούσε συνδέθηκαν με το μεσανατολικό και τους ενδο-αραβικούς ανταγωνισμούς, κάνοντας τελικά πολύ δύσκολη τη μεταξύ τους διάκριση. Η σύγκρουση έληξε χωρίς εμφανείς νικητές και ηττημένους και χωρίς καμία επί της ουσίας αλλαγή ή μεταρρύθμιση στο εσωτερικό της χώρας.
i Στην κατηγορία αυτή θα βάλουμε και το παλαιστινιακό κίνημα. Παρά το γεγονός ότι δρούσε εντός Λιβάνου, η παρουσία του εκεί είχε να κάνει με τους συσχετισμούς δύναμης σε περιφερειακό πλαίσιο. Δεν αποτελεί ενδο-λιβανική αντίθεση, αν και οξύνει τις ήδη υπάρχουσες ενδο-λιβανικές αντιθέσεις.
ii Στην περίπτωση της Συρίας υπάρχει μια καθαρή πλειοψηφία των Σουνιτών που πριν τον πρόσφατο εμφύλιο έφτανε περίπου το 70%.
iii Για τη συριακή πολιτική στον Λίβανο βλ. Naomi Weinberger, Syrian Intervention in Lebanon, Oxford University Press, Οξφόρδη, 1986
iv Για τις προτεραιότητες των Παλαιστινίων βλ. Rex Brynen, Sanctuary and Survival. The PLO in Lebanon., Westview Press, 1990
v Για το περιφερειακό πλαίσιο την περίοδο έναρξης του λιβανικού εμφυλίου βλ. Lewis Snider, “Inter-Arab Relations” στο Edward Haley, Lewis Snider (επιμ.), Lebanon in Crisis, Participants and Issues, Syracuse University Press, New York, 1979, σελ. 161-178
vi Ο Farid El Khazen αναφέρει πως η υπέρβαση των ορίων από την πλευρά των μουσουλμανικών κοινοτήτων γίνεται σε μια περίοδο που οι Μαρωνίτες και ο κύριος πολιτικός τους φορέας, το κόμμα της Φάλαγγας, είχαν έλθει τόσο κοντά στα αραβικά ζητήματα όσο ποτέ άλλοτε, ρίχνοντας την ευθύνη στη σουνιτική ηγεσία για την αδυναμία ελέγχου της κοινότητάς τους. Βλ. Farid El Khazen, The Communal Pact of National Identities, Center for Lebanese Studies, Λονδίνο, 1991, σελ. 53. Την αδυναμία της σουνιτικής ηγεσίας να ελέγξει τον ριζοσπαστισμό της βάσης της σημειώνει και ο Roger Owen σχετικά με τα γεγονότα τού 1958. Roger Owen, “The Political Economy of Grand Liban: 1920-70”, στο Roger Owen (επιμ.), Essays on the Crisis in Lebanon, Ithaca Press, Νέα Υόρκη, 1976, σελ. 29
vii Fawaz Traboulsi, A History of Modern Lebanon, Pluto Press, London, 2007, σελ. 115
viii Όπ.π. σελ. 173
The War of Lebanon, Al Jazeera Productions, 2002
