Ποιος μπορεί να ξεχάσει το 2008, όταν για πρώτη φορά, εν μέσω μαζικών διαδηλώσεων, εμφανίστηκαν στον δημόσιο χώρο ομάδες που επιδίδονταν σε λεηλασίες καταστημάτων – κοινωνική έκφραση που δεν χωρούσε σε συλλογικές διαδικασίες και πολιτικές επεξεργασίες; Η έκλυση συναισθημάτων ως υποχώρηση της “πολιτικής” αλλά και ως αγωνιώδης απόπειρα γεφύρωσης ενός αόρατου χάσματος έθεσε όλους τους πολιτικούς χώρους προ νέων διλημμάτων. Τα κοινωνικά Μέσα στο Διαδίκτυο ως πεδίο διαμεσολάβησης μιας προνομιούχου ελίτ –τότε ακόμη– επαγγελματιών των υπολογιστών, της επικοινωνίας και της πολιτικής, που κατανοούσε τον εαυτό της ως υβριδική δημόσια σφαίρα, ανάμεσα στον βιομηχανοποιημένο πολιτικό διάλογο των ΜΜΕ και την ασύντακτη συναισθηματική έκφραση των δρόμων, λειτούργησαν ως αυτόνομο φίλτρο σύνταξης ή μετάφρασης νοημάτων.
Το ρήγμα δεν ήταν μονοσήμαντο και δεν αφορούσε μόνο τη χώρα μας: Το 2011 η έκλυση συναισθήματος στον δημόσιο χώρο, στο Λονδίνο, εξυφάνθηκε στο ανάγλυφο της πόλης διά της τεχνολογίας, καθώς οι νεαροί των προαστίων χρησιμοποιούσαν τις λίστες του blackberry για να οργανώσουν τις επιθέσεις τους στα καταστήματα αθλητικών παπουτσιών – νούμερο ένα αντικείμενο των λεηλασιών που σημάδεψαν εκείνα τα γεγονότα. Δυο εβδομάδες αργότερα, ο Γκάρντιαν δημοσίευσε λίστα – όχι αιτημάτων αλλά ειδών, αγαθών που είχαν λεηλατηθεί σε εκείνες τις επιθέσεις, με σειρά δημοφιλίας. Με άλλα λόγια, η δολοφονία του νεαρού Μαρκ Ντάγκαν από αστυνομικούς της Βρετανικής πρωτεύουσας δεν απαντήθηκε με την απαίτηση για πιο δημοκρατική αστυνόμευση αλλά με λεηλασίες αθλητικών παπουτσιών, κινητών τηλεφώνων, υπολογιστών, ρούχων κ.ά. Ήταν άραγε η οικονομική κρίση και ο αποκλεισμός από την εργασία και την ικανοποίηση των αναγκών μεγάλων μερίδων του πληθυσμού στην Ελλάδα (ήδη από το 2008) και αντίστοιχα η μείωση των παροχών πρόνοιας και η οικονομική δυσπραγία όσων κατοικούν στα προάστια του Λονδίνου άσχετη με την επέκταση του ψηφιακού πεδίου; Η συναισθηματική σύγχυση ήταν άσχετη την προώθηση του ηλεκτρονικού εμπορίου και των προσωποποιημένων υπηρεσιών στα κοινωνικά Μέσα και την υπόσχεση ενός πιο ανοικτού και δημοκρατικού κόσμου, όπως αυτή εκφράστηκε στην Αραβική Άνοιξη και το αίτημα για facebook revolutions;
Επτά χρόνια αργότερα, όλα τα στοιχεία τής παραπάνω διαδικασίας είναι εδώ σαν τεχνική μάρκετινγκ χωρίς την κοινωνική έκφραση. Κοινωνικοί ψυχολόγοι και marketers μελετούν καταναλωτικές συμπεριφορές και συναισθήματα, όπως αυτά εκφράζονται στα κοινωνικά Μέσα, για να παραγάγουν πολιτικές στάσεις, μέσω της σύνταξης και στόχευσης προσωποποιημένων μηνυμάτων, όπως έγινε, για παράδειγμα, στην εκλογή Τραμπ (και σε Ευρώπη και Λ. Αμερική πριν τις ΗΠΑ). Έχει μεσολαβήσει ο πόλεμος στη Συρία σαν κυματοθραύστης των εξεγέρσεων στον Αραβικό κόσμο και σαν απάντηση της επιβολής της εξουσίας στη φιλελεύθερη τεχνο-ουτοπία και αντιστικτικά, στην αντίπερα όχθη της Μεσογείου, έχει μεσολαβήσει η όξυνση της οικονομικής κρίσης και η αύξηση της επιρροής του φασισμού ανά την Ευρώπη.
Το ψηφιακό πεδίο αναδύθηκε τη δεκαετία του ’90 ως τεχνολογία πραγμάτωσης της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, αφού επιταχύνει εκθετικά τη μεταφορά οικονομικών πληροφοριών και ρευστοποιεί τη μεταφορά κεφαλαίου επιβάλλοντας την αναδιοργάνωση των παραγωγικών και κοινωνικών σχέσεων σε μεγάλες περιφέρειες, περιορίζοντας την πρόσβαση σε δομές κοινωνικής ωφέλειας που χτίζονται σε αργούς χρόνους, όπως είναι η υγεία και η δημόσια παιδεία, αλλά και –κυρίως– αφαιρώντας την προοπτική όποιας κοινωνικής κινητικότητας. Οι νεόπτωχοι των προαστίων των μεγάλων πόλεων δικαιούνται να έχουν πρόσβαση στα καταναλωτικά αγαθά της εποχής ανάλογα με την ευρωστία της τοπικής τους οικονομίας (για παράδειγμα, το προλεταριάτο στη Βρετανία μπορεί να έχει το τελευταίο iphone η στυλάτα αθλητικά παπούτσια), όχι όμως επαρκή σίτιση ή πρόσβαση σε υπηρεσίες κοινής ωφέλειας, εφόσον αυτές παρέχονται από σταθερές δομές καθολικής πρόσβασης.
Μετά την κατάρρευση της .com οικονομίας και την ανάδυση του κοινωνικού Διαδικτύου, αλλά και την εξάπλωση των ηλεκτρονικών συσκευών, το ψηφιακό πεδίο προσέθεσε μια τρίτη διάσταση σε κάθε οργανισμό παραγωγής πληροφοριών οποιουδήποτε είδους, επιβάλλοντας τη ριζική αναδιοργάνωσή τους. Δεν είναι πάντοτε εύκολες ή ακριβείς οι μεταφορές, όμως όλοι οι θεσμοί συναντούν σήμερα το αρνητικό τους: πρέπει να συνεχίσουν να παρέχουν εγγυήσεις σε κορεσμένα πληροφοριακά περιβάλλοντα και ενώ υφίστανται τη διαρκή διάβρωση της αγοράς η οποία παρεισφρέει στις επικοινωνίες που εξυφαίνονται γύρω τους. Δεν είναι μόνο η αύξηση της παραγωγής πληροφοριών από περισσότερες πηγές και η ταχύτατη μετάδοσή τους μέσω δικτύων που οδηγεί σε κρίση τους θεσμούς. Η ίδια η ψηφιοποίηση βασίζεται σε αναπαραστάσεις οι οποίες ανάγουν πολύπλοκες κοινωνικές λειτουργίες σε απλουστευμένες οπτικοακουστικές μορφές. Αυτό είναι ήδη προβληματικό, όταν πρέπει να αναπαρασταθούν ανθρώπινα συναισθήματα (like), πόσο μάλλον όταν πρέπει να αποτυπωθούν δημόσιες λειτουργίες.
Πάρτε για παράδειγμα τα δημόσια δεδομένα. Μπορεί άραγε το κράτος να διαμορφώσει προσωποποιημένες υπηρεσίες από τον συνδυασμό επιμέρους ψηφιοποιημένων πληροφοριών για στοχευμένες ομάδες πολιτών; Αν το επιχειρούσε, ο βαθμός της πολυπλοκότητας θα ήταν τέτοιος ώστε θα έπρεπε να φανταστούμε έναν τελείως διαφορετικό δημόσιο τομέα. Η αναγωγή της γνώσης και των πληροφοριών του κράτους σε πρώτη ύλη εκμετάλλευσης μιας νέας αγοράς ημι-ιδιωτικών υπηρεσιών θα μπορούσε να το πετύχει. Υπάρχει όμως τρόπος να εγγυηθούμε την κοινωνική ωφέλεια, την καθολική πρόσβαση και τη μη παραβίαση ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων από τη δημιουργία ενός κράτους - πλατφόρμας και την ιδιωτικοποίηση των υπηρεσιών του; Είναι κάτι που πρέπει να σκεφτούμε, αφού η αγορά δεν παράγει κέρδος αν δεν ανοίξει (open) και δεν απελευθερώσει τα δεδομένα από τα κοινωνικά ή περιβαλλοντικά τους κόστη.
Επιπλέον, όπως όλες οι καπιταλιστικές αγορές, έτσι και η αγορά των δεδομένων και της διάθεσής τους τείνει να αυτορυθμιστεί. Το facebook είναι ήδη ένα είδος γνωσιακού μονοπωλίου στα κοινωνικά δίκτυα, όπως το google στις μηχανές αναζήτησης και η microsoft στα λειτουργικά συστήματα υπολογιστών. Ήδη, στα χρόνια που πέρασαν, το ενδιαφέρον μας μετατοπίστηκε από την οργάνωση της παραγωγής νοημάτων (και δημοκρατικών αντιστάσεων) σε υψηλότερο επίπεδο (από το χάσταγκ στο wiki, τα pads, τα blogs και τα μικροεκδοτικά σχήματα στην υβριδική δημόσια σφαίρα), στη διεύρυνση της κατανάλωσης, την παρατήρηση των συναισθημάτων ως κλιματικών φαινομένων που δημιουργούνται σε χαοτικά συστήματα υπερπαραγωγής συμβόλων, κατατετμημένων μηνυμάτων – ένα καταναλωτικό ζάπινγκ επί κλικ εις την νιοστήν το οποίο μεγαλώνει το κομμάτι της τεχνολογικής διαμεσολάβησης χωρίς τις θεσμικές εγγυήσεις που απαιτούνται όταν αποδίδεται σε κάποιον αυτό το δικαίωμα και μειώνει τη συμμετοχή σε εναλλακτικά - κοινωνικά μοντέλα παραγωγής.
Διευρύνθηκε η κατανάλωση πληροφοριών (η κρίση των ΜΜΕ είναι είτε ανύπαρκτη ή αμιγώς πολιτική), μειώθηκε η ποιότητα παραγωγής τους (και η προστασία της εργασίας). Οι ψευδείς ειδήσεις δεν συμβολίζουν απλώς την ήττα της φιλελεύθερης ουτοπίας που βιώσαμε τα πρώτα χρόνια των κοινωνικών Μέσων, καθώς οι λαϊκιστικές δημοσιογραφικές προσπάθειες μετοίκησαν από το χαρτί στο αρρύθμιστο ψηφιακό πεδίο. Οι ψευδείς ειδήσεις είναι παράγωγο της ίδιας της αλλαγής του ψηφιακού πεδίου, αφότου την κατάρρευση της ιδέας του ηλεκτρονικού εμπορίου διαδέχθηκε μια ντετερμινιστική αντίληψη για τις ανθρώπινες σχέσεις, αντί για μια πολιτική αντίληψη, όπως ελπίσαμε για λίγο με το λεγόμενο κοινωνικό Διαδίκτυο.
Το κράτος είναι ο μεγαλύτερος παραγωγός και διανομέας δεδομένων και πληροφοριών. Ενδεχόμενη αυτορρύθμιση της δυνητικής αγοράς δημοσίων δεδομένων θα μπορούσε να φέρει το κράτος σε κατάσταση ομηρείας από ολιγοπωλιακά συμφέροντα. Αν δεν καταλάβουμε την οικονομία των πληροφοριών στον ψηφιακό κόσμο, δεν θα μπορέσουμε να υπερασπισθούμε μια σειρά από δημοκρατικές εγγυήσεις, όπως η ισονομία, η ισότητα, η ατομική ελευθερία κ.ά. Τις προηγούμενες ημέρες οι οδηγοί ταξί συγκεντρώθηκαν έξω από τα γραφεία της Ν.Δ. προκειμένου να διαμαρτυρηθούν για τις δηλώσεις Κυρανάκη περί ανεργίας. Είπε ο αναπληρωτής εκπρόσωπος Τύπου της αντιπολίτευσης: “Τι μπορούν να κάνουν νέα παιδιά που είναι άνεργα, να δουλέψουν και να βγάλουν λίγα χρήματα παραπάνω; Να πάρουν το ΙΧ τους και να το κάνουν uber. Δεν μπορούν να το κάνουν σήμερα γιατί δεν υπάρχει νομοθετικό πλαίσιο”.
Με άλλα λόγια, να ανοίξουμε το επάγγελμα του ταξί, αφαιρώντας τα κοινωνικά κόστη όπως και εκείνα της εγγύησης ποιότητας, ασφάλειας και κοινωνικής ανταποδοτικότητας. Δεν τίθεται ζήτημα υποδομών η σχεδιασμού, αφού το μαγικό χέρι της αγοράς (της μετατροπής οποιασδήποτε ανθρώπινης λειτουργίας σε εμπορεύσιμη υπηρεσία δηλαδή άμα τη εισόδω της στο ψηφιακό πεδίο) μπορεί να βοηθήσει λίγο τα πράγματα. Γνωρίζουμε πια ότι τα δίκτυα δεν εκδημοκρατίζουν την οικονομία αλλά, αντίθετα, οξύνουν το οικονομικό χάσμα, αφού δεν ανοίγουν μόνο την αγορά αλλά, επιπλέον, εξάγουν την υπεραξία της έξω από την αλυσίδα παραγωγής μέσω των εταιρειών δικτύωσης. Ο φιλελεύθερος οικονομισμός καταστρέφει το περιβάλλον, τη δημοκρατία και τις κοινωνικές σχέσεις μέχρι του επιπέδου και αυτής ακόμα της οικογένειας ή της ατομικής αξιοπρέπειας.
Είναι αλήθεια ότι μπορείτε σήμερα να πουλάτε “φιλοξενία” μέσω δικτύων airbnb, υπηρεσίες μεταφοράς μέσω “uber”, φαγητό και ξεναγήσεις μέσω άλλων δικτύων και, αν έχετε ένα μικρό αρχικό κεφάλαιο να επενδύσετε σε εξοπλισμό και υποδομές, μπορεί να το κάνετε τόσο καλά ώστε να φοροδιαφεύγετε με τις ευλογίες των οικονομιστών του φιλελευθερισμού και ακόμα να κυριαρχήσετε ωθώντας τους ανταγωνιστές σας εκτός αγοράς. Καθώς υποχωρεί το πεδίο της κοινωνικής χρήσης, ας θυμηθούμε ότι υπήρχε φιλοξενία πριν το airbnb, ότι οι γείτονες μοιράζονταν το αυτοκίνητο, ότι υπήρχε κοινωνική κατανάλωση πολιτιστικών αγαθών (π.χ. κασέτες) και ότι για κάθε λειτουργία που παίρνει μια δισύλλαβη ταμπέλα στο ψηφιακό πεδίο σήμερα, υπήρχε ένας χαρακτηρισμός στο πεδίο των κοινωνικών οικονομιών. Από την οικονομία του δώρου στην οικογενειακή οικονομία παροχών, στην κοινοτική οικονομία των κοινών και τη δημόσια χρήση, διαφορετικές λειτουργίες επωμίζονταν διαφορετικά κοινωνικά κόστη και διαφορετικά οικονομικά συστήματα συνυπήρχαν.
Πρόσφατα το airbnb ξεκίνησε μιαν υπηρεσία “εμπειριών”. Μπορείτε πλέον να πουλήσετε από μαθήματα μαγειρικής μέχρι συναντήσεις αγκαλιάς, όπως κάνει ένας σταρτάπερ στη Ν. Υόρκη που διαπίστωσε ότι υπάρχει κενό στην αγορά για τη συγκεκριμένη υπηρεσία. Ανάγκες που καλύπτονταν κοινωνικά προτού έρθει ο νεοφιλελευθερισμός να διαρρήξει τους δεσμούς των πολλαπλών οικονομιών μας επιβάλλοντας την αναγωγή στην αγορά. Δεν μπορούμε να αρνηθούμε την πρόοδο που είναι εγγενής στην παραγωγή τεχνολογιών, ας θυμόμαστε όμως ότι για κάθε τεχνολογία που παράγει ο καπιταλισμός πρέπει να κάνουμε διπλή δουλειά για την κοινωνική της άρθρωση. Το ανοικτό λογισμικό και τα commons, τα δίκτυα υψηλών ταχυτήτων, μπορούν όλα να λειτουργήσουν υπέρ της κοινωνικής απελευθέρωσης αν δημιουργήσουμε ένα πεδίο του οποίου το οξυγόνο θα είναι τα συστατικά της απελευθέρωσης αυτής. Το πεδίο αυτό τέμνεται με το ψηφιακό και είναι το κράτος με τις εγγυήσεις που φέρει και οι αντιπροσωπευτικοί θεσμοί ως έκφραση της δημοκρατίας. Το κράτος δεν πρέπει να αναγνωρίζει ως τίποτα παραπάνω από εμπορική δραστηριότητα όποιαν αρνείται να αναλάβει τα επιμέρους κόστη της κοινωνικής λειτουργίας που ισχυρίζεται ότι επιτελεί. Πρέπει, αντίθετα, να την υποβάλει σε ελέγχους ποιότητας. Πάρτε για παράδειγμα την ενημέρωση. Η αύξηση των ενημερωτικών ιστοτόπων δεν σημαίνει αύξηση της ποιότητας του παραγόμενου έργου διά του ανταγωνισμού αλλά, αντίθετα, πτώση της ποιότητας, καταστρατήγηση των εργασιακών δικαιωμάτων και του κώδικα δεοντολογίας και εκτεταμένη λογοκλοπή και κλοπή πνευματικής ιδιοκτησίας. Με πρωτοβουλία του υπουργείου Ψηφιακής Πολιτικής συστάθηκε μητρώο επιχειρήσεων online Τύπου, στο οποίο δεν μπορούν να ενταχθούν όσες πρωτοβουλίες δεν πληρούν τους όρους για τα παραπάνω και επομένως δεν μπορούν να έχουν πρόσβαση στην κρατική διαφήμιση. Χρειάζεται να ληφθούν πολλά περισσότερα μέτρα, ώστε όσοι δεν είναι διατεθειμένοι να αναλάβουν τον ρόλο που διεκδικούν να απονομιμοποιηθούν στη συνείδηση των πολιτών ή να θεωρηθούν κάτι που δεν έχει σχέση με την ενημέρωση. Η ίδια διαδικασία θα πρέπει να ακολουθηθεί σε όλες τις επιμέρους λειτουργίες που ψηφιοποιούνται σήμερα. Με άλλα λόγια, το πεδίο του δημοσίου και των εγγυήσεών του πρέπει να απλωθεί σήμερα μέσα στο ψηφιακό, στον βαθμό που αυτό είναι εφικτό. Καθώς μάλιστα στην Ελλάδα επικράτησαν οι Τραμπιστές της ακροδεξιάς πτέρυγας της Ν.Δ. ήδη από την προηγούμενη κυβέρνηση παράγοντας σύγχυση με τις ψεύτικες ειδήσεις τους και την γκαιμπελική τους επικοινωνία, τολμώ να πώ ότι οφείλουμε να μεταφέρουμε τις αντιστάσεις μας στο ψηφιακό πεδίο για χάρη της δημοκρατίας.
