Live τώρα    
19°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
19 °C
16.2°C20.7°C
2 BF 53%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
17 °C
15.2°C17.7°C
1 BF 74%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
16 °C
14.8°C16.6°C
3 BF 68%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
17 °C
16.0°C18.0°C
2 BF 59%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
16 °C
15.9°C15.9°C
0 BF 55%
Ο προθάλαμος του συμβόλου: ο Χέγκελ στον λαβύρινθο
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Ο προθάλαμος του συμβόλου: ο Χέγκελ στον λαβύρινθο

François Ottmann

Μετάφραση: Αλέξανδρος Δασκαλάκης

(Ο Φρανσουά Οτμάν διδάσκει στο πανεπιστήμιο Paris-Sorbonne, ParisIV. Το κείμενο γράφτηκε για τις Υποτυπώσεις)

«Ο Μινώταυρος δεν αντιστάθηκε σχεδόν καθόλου»

Χ. Λ. Μπόρχες, Το σπίτι του Αστέριου, από τη συλλογή Το Άλεφ, 1949.

Τι συμβαίνει στο κεφάλι τού Μινώταυρου; Η ερώτηση, αν και μοιάζει παράλογη σε σχέση με την παραδοσιακή ερμηνεία του μύθου που αφορά τον Θησέα, φαίνεται να στοιχειώνει τη μοντέρνα εκδοχή της στο έργο του Ουώτς1, του Μπατάιγ και κυρίως του Μπόρχες. Όμως, αυτή η ερμηνευτική αντιστροφή επαναπροσδιορίζει το σύμβολο του λαβυρίνθου ή μάλλον επαναπροσδιορίζει τον λαβύρινθο ο οποίος είναι το σύμβολο, όπως καταδεικνύει η σημειωτική επανάσταση του Χέγκελ στις Παραδόσεις για την Αισθητική. Θα προσπαθήσουμε, αδρομερώς, να τοποθετήσουμε τον λαβύρινθο σ’ αυτή τη θεωρία παραγωγής συμβολικών αντικειμένων, ώστε να μπορέσουμε να αιτιολογήσουμε το ξαφνικό πάθος της νεωτερικότητας για την ψυχολογία τού Μινώταυρου.

Ο λαβύρινθος απουσιάζει από τη διαλεκτική των λογικών αντικειμένων· φαίνεται πως είναι ένας μη-τόπος, ο οποίος εμφανίζεται παρεμπιπτόντως, όταν η γλώσσα γίνεται αντικείμενο περιπλάνησης μετά την πτώση της Βαβέλ. Παράλληλα, ο λαβύρινθος απουσιάζει και από τη συστηματική παρουσίαση της συμβολικής τέχνης, η οποία αφιερώνει τη θέση του συμβόλου των συμβόλων στην πυραμίδα.2 Η συγκεκαλυμμένη παρουσία του λαβυρίνθου στην Αισθητική οφείλεται σε συγκεκριμένο αρχιτεκτονικό πρόβλημα, στο πλαίσιο του οποίου ο λαβύρινθος αποτελεί παρενέργεια (δηλαδή σύστοιχο) της ανύψωσης του απόλυτου συμβόλου (ο Χέγκελ λέει «ανεξάρτητου»), δηλαδή του πύργου της Βαβέλ, ή –επαναλαμβάνοντας έναν από τους κολοφώνες της εγελιανής ιδιολέκτου– ο λαβύρινθος είναι η αλήθεια του πύργου της Βαβέλ. Υπ’ αυτούς τους όρους, ο λαβύρινθος αποτελεί επακόλουθο της λειτουργικής περιγραφής (description fonctionnelle) του πύργου ως απόλυτου συμβόλου. Το σύμβολο είναι απόλυτο επειδή αναπαριστά απολύτως όλους τους λαούς· ουσιαστικά, ένα τέτοιο σύμβολο συνενώνει τους λαούς. Ωστόσο, μόνο η ανύψωση του πύργου συμβολίζει τη συνένωση των λαών ή, καλύτερα, πραγματώνει τούτη τη συνένωση, επειδή ο ίδιος ο πύργος δεν μπορεί να συμβολίζει τίποτε άλλο εκτός του εαυτού του, κινδυνεύοντας έτσι να απωλέσει τον απόλυτο χαρακτήρα του. Στον πύργο η συμβολική διαφορά, τρόπον τινά, εκμηδενίζεται. Από τη στιγμή που πραγματώνει ο ίδιος τον σκοπό του, ο πύργος είναι σύμβολο συμβόλου. Όμως, αυτός ο ταυτολογικός αναδιπλασιασμός προκαλεί πλαγίως τη συμβολική διαφορά. Η θεμελίωση ενός συμβόλου σημαίνει αναγκαστικά την υιοθέτηση ενός συμβόλου, άρα και τον αναδιπλασιασμό του, αφού μ’ αυτόν τον τρόπο ανοίγει το χάσμα τής συμβολικής διαφοράς, το οποίο ήταν μάλλον ουτοπικό να καλυφθεί. Το απόλυτο σύμβολο δεν μπορεί παρά να καταρρεύσει, επειδή η δομή του συμβόλου απαιτεί τον αναδιπλασιασμό της συμβολικής διαφοράς. Η κατάρρευση της Βαβέλ οφείλεται στην πολυλογία.3 Η εισαγωγή της συμβολικής διαφοράς προκαλεί την περιπλάνηση, της οποίας η συμβολική αποτύπωση είναι ο λαβύρινθος. Όμως, η εγελιανή τοπική παρεμβάλλεται μεταξύ των δύο μοτίβων σε ό,τι ο ίδιος αποκαλεί ανόργανη γλυπτική, την κύρια λειτουργία της οποίας είναι σημαντικό να συλλάβουμε.

Οι μορφές που εμφανίζονται αμέσως μετά τον πύργο (πρώτα τα λίνγκαμ κι έπειτα οι οβελίσκοι) δεν έχουν την καθαρότητα του παραδείγματος της Βαβέλ· είναι «ανόργανα γλυπτά», θολά φετίχ του πύργου και, πολύ περισσότερο, αποτυπώσεις της αδυναμίας να γίνουν όνομα, δηλαδή να θεμελιώσουν ένα (μοναδικό) σύμβολο. Λειτουργούν σαν θραυσματικά αντίγραφα του πύργου που έχουν παρασυρθεί στην περιπλάνηση (και υπ’ αυτήν την έννοια γίνονται σύμβολον4). Έτσι, γίνονται είδωλα του πύργου και επισπεύδουν την εξέλιξη της αρχιτεκτονικής προς απεικονιστικές μορφές που ταιριάζουν στη γλυπτική. Η παρουσία τους δεν εξασφαλίζει την ανάδυση ενός ονόματος, αλλά, ακόμα καλύτερα, περισσοτέρων· είναι η έκφραση του θορύβου που περικλείει η απομονωμένη πολυλογία κάθε φυλής. Τα είδωλα του πύργου είναι φετίχ επειδή εξαρτώνται από τη γλυπτική· είναι αυτόνομα, ωστόσο μπορούν να μεταφερθούν, είναι ασταθή αφού προορίζονται να πολλαπλασιαστούν και να γίνουν αντικείμενο ανταλλαγής, άρα και επιρρεπή στο διφορούμενο και στο αυθαίρετο.

Ακριβώς αυτός ο πολλαπλασιασμός καθιστά τον λαβύρινθο κυριολεκτικά αναπόφευκτο. Ο λαβύρινθος είναι η άτακτη ενότητα αυτής της περιπλάνησης, είναι ό,τι παράγεται από τη φετιχιστική περισυλλογή του συμβόλου, ό,τι ορίζει τη μετάβαση του συμβόλου από τη χαμένη καταγωγική του Βαβέλ. Ο πύργος, πλήρης, ήταν το σημείο που συγκέντρωνε όλους τους ανθρώπους γύρω από την κατασκευή του. Όσο για τον λαβύρινθο, αυτός συμβολίζει την αστάθεια του συμβόλου· αποτελεί ένα κοσμολογικό σύμβολο (σύμφωνα με τον Χέγκελ, συνδέεται κυρίως με τη δομή που είχαν τα τείχη των Εκβάτανων), το οποίο όμως δεν είναι ορατό παρά από την οπτική γωνία του Ικάρου. Ο λαβύρινθος είναι το σύμβολο στο οποίο χανόμαστε και γι’ αυτό τον λόγο παράγει πλαγίως την ιδέα τού απόλυτου συμβόλου. Ο δαίδαλος είναι η συμβολική αποτύπωση της περιπλάνησης στις γλώσσες, οι οποίες έχουν αποκτήσει στο εξής την πυκνότητα των φυσικών γλωσσών και εμποδίζουν την καθαυτό διαφάνεια του Λόγου, καταστρέφοντας το απόλυτο του συμβόλου. Αποτελεί τη φετιχιστική ανασύνθεση της συμβολικής ενότητας, στην οποία αποσκοπούσε η Βαβέλ, και προμηνύει την αιγυπτιακή λύση στο πρόβλημα του συμβόλου. Ως εκ τούτου, ο λαβύρινθος σηματοδοτεί τη μετάβαση από τη Βαβέλ στην πυραμίδα , είναι το σύμβολο της περιπλάνησης και της συμβολικής διαφοράς, αποτελεί τον προθάλαμο του συμβόλου.

Αρχικά, ο λαβύρινθος είναι στην κυριολεξία ο προθάλαμος της πυραμίδας, η οποία στεγάζει τον λαβύρινθο σαν μια μυστηριώδη αίθουσα που οδηγεί στον τάφο του Φαραώ. Όμως, ο λαβύρινθος παρουσιάζει διπλή ανισορροπία· είναι στο όριο μεταξύ της συμβολικής γλυπτικής και της συμβολικής αρχιτεκτονικής. Αυτή η ανισορροπία εκφράζεται άμεσα στον λαβύρινθο, ο οποίος ως προ-θάλαμος είναι το αρνητικό σύστοιχο του νεκρικού θαλάμου που βρίσκεται στην πυραμίδα· αποτελεί την παράξενη φιγούρα ενός σπιτιού με ανοιχτές πόρτες, ενός σπιτιού χωρίς οροφή· αυτό το στοιχείο τον συνδέει με τον μύθο του Ικάρου. Με ποιον τρόπο ο λαβύρινθος είναι ανοιχτός; Θα μπορούσαμε να χαθούμε αν δεν ήταν; Είναι, τελικά, φυλακή; Ο λαβύρινθος είναι ένα σύμβολο το οποίο ξεπροβάλλει σαν κενός θάλαμος (προ-θάλαμος). Όμως, ο λαβύρινθος στεγάζει χωρίς να στεγάζει· περιέχει χωρίς να περιέχει· μπορούμε να ξεφύγουμε χωρίς πραγματικά να ξεφύγουμε. Για να ξεφύγεις, πρέπει να τον ερμηνεύσεις – κι ο καθένας ξέρει ότι δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από την ερμηνεία. Ο Αστέριος είναι καταδικασμένος να περιπλανιέται στην επιφάνεια του συμβόλου, δηλαδή του γράμματος.

Όμως, η εμπειρία του συμβόλου από το οποίο δεν μπορούμε να ξεφύγουμε μας φέρνει στον νου συγκεκριμένο στοιχείο της νεωτερικής φιλοσοφίας· τη δαιδαλώδη εμπειρία ενός φιλοσοφικού συστήματος ή, συγκεκριμένα, ένα σύστημα του οποίου η παραγωγή χρειάζεται καθοδηγητικό νήμα. Στον Ντεκάρτ, η λογική παραγωγή αποτελεί η ίδια τον μίτο του συστήματος. Η αξιωματική (axiomatique) είναι η προϋπόθεση της λογικής παραγωγής, το νήμα ή η τάξη των λόγων που εγγυάται την κατεύθυνση του Λόγου προς μια γερά θεμελιωμένη αλήθεια, η οποία μας προφυλάσσει από τον δαίδαλο του αισθητού κόσμου. Όμως, αυτή η ψευδο-αξιωματική σύλληψη του συστήματος έρχεται σε κρίση με την κοπερνίκεια επανάσταση του Καντ. Μετά τον Καντ, το σύστημα πήρε καινούργια τροπή, γίνεται στο βάθος απλή τοπική λογικών αντικειμένων. Όμως, χάρη στον λογικό χαρακτήρα αυτής της τοπικής, η εικόνα του λαβύρινθου επιστρέφει· ο φιλόσοφος δεν είναι ο Θησέας, αλλά ο Μινώταυρος, καθώς διατηρεί την ίδια αμφίσημη σχέση με το σύστημά του όπως και ο Μινώταυρος με τον λαβύρινθό του. Μόλις, χαθεί η αρχή [principe] (άρα, σ’ αυτήν την ανάγνωση, το κεφάλι), ο φιλόσοφος φαίνεται να καταδικάζεται στην άπειρη εξερεύνηση του συστήματός του, στον αυτιστικό αναδιπλασιασμό τού συστήματος αυτού, ή σε απλά συστημικά παιχνίδια, περιμένοντας τον σωτήρα του. Περιπλανιέται στην επιφάνεια του συστήματος χωρίς να μπορεί να υιοθετήσει μια υπερκείμενη θέα. Ο λαβύρινθος δεν είναι κατοικία, αλλά η περιπλανώμενη σκιά κάθε νεωτερικού συστήματος στο οποίο ο φιλόσοφος είναι παρών ως προθάλαμος. Περιέργως, αυτός ο τίτλος ιδιοκτησίας είναι η θυσία τής αρχής· στους δύο ενοίκους ενσκήπτει η ίδια ιδιότυπη μορφή ακεφαλίας. Ο φιλόσοφος στο σύστημά του είναι όπως ο Μινώταυρος στον δαίδαλό του. Θα έπρεπε να αμυνθεί;

1 Πρόκειται για τον Άγγλο ζωγράφο και γλύπτη Τζωρτζ Φρέντερικ Ουώτς (George Frederic Watts) [1817-1904], εκπρόσωπο του κινήματος του Συμβολισμού στην Αγγλία( Σ.τ.Μ).

2 Δες J. Derrida, Le puits et la pyramide, στο Marges de la philosophie, Minuit, Paris, 1972, p.79.

3 Στο πρωτότυπο ο συγγραφέας κάνει ένα λογοπαίγνιο μεταξύ της Βαβέλ (Babel) και της πολυλογίας (babil), το οποίο, δυστυχώς, δεν μπορεί να αποδοθεί στα ελληνικά. (Σ.τ.Μ.)

4 Ελληνικά στο πρωτότυπο (Σ.τ.Μ.).

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL