Live τώρα    
20°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
20 °C
19.2°C21.2°C
3 BF 71%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Ασθενής ομίχλη
17 °C
13.6°C19.4°C
2 BF 78%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
18 °C
17.7°C19.4°C
3 BF 67%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Σποραδικές νεφώσεις
25 °C
22.7°C24.8°C
6 BF 33%
ΛΑΡΙΣΑ
Ελαφρές νεφώσεις
17 °C
16.8°C18.5°C
0 BF 82%
Φωτογραφίες-σοκ
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Φωτογραφίες-σοκ

Η Ζενβιέβ Σερρώ, στο βιβλίο της περί Μπρεχτ, ανακαλεί εκείνη τη φωτογραφία του Match, όπου βλέπουμε μια σκηνή εκτέλεσης Γουατεμαλέζων κομμουνιστών· παρατηρεί, σωστά, πως δεν είναι αυτή καθεαυτή τρομακτική και πως ο τρόμος προέρχεται απ’ το ότι εμείς την κοιτάζουμε μέσα απ’ το πλαίσιο της ελευθερίας μας· μια έκθεση Φωτογραφιών-σοκ στην γκαλερί Ντ΄ Ορσαί, απ΄ τις οποίες, ακριβώς, ελάχιστες κατορθώνουν να μας συγκλονίσουν, δικαιώνει παραδόξως την παρατήρηση της Ζενβιέβ Σερρώ· δεν αρκεί ο φωτογράφος να σημάνει το φρικτό ώστε να το αισθανθούμε.

Οι περισσότερες απ’ τις φωτογραφίες που βρίσκονται συγκεντρωμένες εδώ με σκοπό να μας συνταράξουν, δεν μας προκαλούν καμία εντύπωση διότι, ακριβώς, ο φωτογράφος μάς έχει υποκαταστήσει με υπερβολική γενναιοδωρία ως προς τη διαμόρφωση του θέματός του: έχει σχεδόν πάντοτε υπερκατασκευάσει τη φρίκη που μας προτείνεται προσθέτοντας στο γεγονός, μέσω αντιδιαστολών ή συμπαραδηλώσεων, την εσκεμμένη γλώσσα (langage) της φρίκης: για παράδειγμα, μία απ’ αυτές τις εικόνες τοποθετεί ένα πλήθος στρατιωτών πλάι σ’ ένα πεδίο από ανθρώπινα κρανία· μια άλλη μάς παρουσιάζει έναν νεαρό στρατιώτη ενώ κοιτάζει έναν σκελετό· τέλος, κάποια άλλη συλλαμβάνει μια φάλαγγα καταδικασμένων ή αιχμαλώτων τη στιγμή που διασχίζει ένα κοπάδι πρόβατα. Ωστόσο, καμιά απ' αυτές τις ιδιαίτερα έξυπνες φωτογραφίες δεν μας αγγίζει. Ο λόγος είναι ότι ενώπιόν τους έχουμε, κάθε φορά, απεκδυθεί την κρίση μας: έχουν συγκλονιστεί αντί για μας, έχουν στοχαστεί αντί για μας, έχουν κρίνει αντί για μας· ο φωτογράφος δεν μας άφησε τίποτα ― μόνον το δικαίωμα στη διανοητική συγκατάθεση: δεν μας συνδέει με αυτές τις εικόνες παρά ένα τεχνικό ενδιαφέρον· έχοντας φορτωθεί με εμφατικές υποδείξεις απ’ τον ίδιο τον καλλιτέχνη δεν αποτελούν καμία αφήγηση για μας, δεν μπορούμε πια να επινοήσουμε τη δική μας πέψη ενός τέτοιου συνθετικού γεύματος, ήδη πλήρως αφομοιωμένου απ’ τον δημιουργό του.

Άλλοι φωτογράφοι επιδιώκουν να μας ξαφνιάσουν, μια και δεν κατόρθωσαν να μας σοκάρουν, όμως το θεμελιώδες σφάλμα είναι το ίδιο· καταβάλλουν προσπάθεια, για παράδειγμα, να συλλάβουν, με υψηλή τεχνική επιδεξιότητα, την πλέον ασυνήθιστη στιγμή μιας κίνησης, την απώτατη αιχμή της, το πλανάρισμα ενός ποδοσφαιριστή, το άλμα μιας αθλήτριας ή την αιώρηση των αντικείμενων σ’ ένα στοιχειωμένο σπίτι. Αλλά, ακόμη και εδώ, το θέαμα, μολονότι άμεσο και κάθε άλλο παρά συναρμολογημένο με αντιθετικά στοιχεία, παραμένει σε υπερβολικό βαθμό «κατασκευασμένο»· η αποτύπωση της μοναδικής στιγμής δείχνει ανέξοδη, υπέρμετρα εσκεμμένη, προϊόν της δυσάρεστης θέλησης για μια γλώσσα (langage), οπότε αυτές οι πετυχημένες εικόνες δεν έχουν καμία επίδραση πάνω μας· το ενδιαφέρον που εξάπτουν δεν ξεπερνά τον χρόνο μιας στιγμιαίας ανάγνωσης: η ανάγνωση δεν αντηχεί, δεν προβληματίζει, η πρόσληψη ολοκληρώνεται, πρόωρα, μέσω ενός αμιγούς σημείου· η τέλεια αναγνωσιμότητα της σκηνής, η διαμόρφωσή της, μας απαλλάσσει από το να δεχόμαστε σε βάθος την εικόνα και τον σκανδαλώδη χαρακτήρα της· έχοντας υποβαθμιστεί στην κατάσταση της αμιγούς «γλώσσας», η φωτογραφία δεν μας αναστατώνει.

Οι ζωγράφοι έχουν κληθεί να αντιμετωπίσουν το ίδιο ζήτημα της αιχμής, του απόγειου της κίνησης, ωστόσο τα έχουν καταφέρει πολύ καλύτερα. Για παράδειγμα, οι ζωγράφοι της γαλλικής Αυτοκρατορίας όντας αντιμέτωποι με το να αναπαράγουν στιγμιότυπα (ένα άλογο που σηκώνεται στα πίσω του πόδια, ο Ναπολέων που τείνει το χέρι του στο πεδίο της μάχης κ.λπ.) άφησαν ενισχυμένο, στην κίνηση, το σημείο του ασταθούς, αυτό που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε numen, τον μεγαλεπήβολο κλονισμό μιας πόζας η οποία εντούτοις αδυνατεί να τοποθετηθεί στον χρόνο· είναι αυτή η ακινητοποιημένη επαύξηση του ασύλληπτου —κάτι που, αργότερα, στο σινεμά θα ονομαστεί φωτογένεια— η οποία αποτελεί το σημείο εκκίνησης της τέχνης. Το ανεπαίσθητο σκάνδαλο των αλόγων που ισορροπούν τόσο αφύσικα, το σκάνδαλο του Αυτοκράτορα που έχει «παγώσει» στη στάση μιας ανέφικτης χειρονομίας, εκείνη η επιμονή στην έκφραση, την οποία θα μπορούσαμε επίσης να χαρακτηρίσουμε ως ρητορική, προσδίδει στην ανάγνωση του σημείου τη διάσταση μιας ανησυχητικής πρόκλησης, ωθώντας τον αναγνώστη της εικόνας προς μια κατάπληξη περισσότερο οπτική παρά διανοητική, διότι, ακριβώς, τον καθηλώνει στην επιφάνεια του θεάματος, στην οπτική της αντίσταση και όχι απευθείας στο νόημά της.

Οι περισσότερες απ’ τις φωτογραφίες-σοκ που μας εκθέτουν είναι ψεύτικες επειδή έχουν επιλέξει μια ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ του κυριολεκτικού και του επαυξημένου γεγονότος: υπερβολικά εσκεμμένες για τη φωτογραφία και υπερβολικά ακριβείς για τη ζωγραφική, στερούνται ταυτόχρονα το σκάνδαλο του γράμματος και το αληθές της τέχνης: οι δημιουργοί θέλησαν να τις κάνουν αμιγή σημεία, δίχως να συναινούν, τουλάχιστον, στο να τα προικίσουν με ασάφεια, με μια επιβραδυντική πυκνότητα. Επομένως, φαίνεται λογικό το ότι οι μοναδικές φωτογραφίες-σοκ αυτής της έκθεσης (της οποίας η αρχή παραμένει αξιέπαινη) είναι οι φωτογραφίες των ειδησεογραφικών πρακτορείων όπου το αποτυπωμένο γεγονός εκρήγνυται χάρη στην εμμονή του, χάρη στην κυριολεξία του, χάρη στην ίδια την απόδειξη της αμβλυμμένης φύσης του. Οι εκτελεσμένοι στη Γουατεμάλα, ο πόνος της μνηστής τού Αντουάν Μαλκί, ο δολοφονημένος Σύρος, το υψωμένο κλομπ του μπάτσου, αυτές οι εικόνες εντυπωσιάζουν διότι μοιάζουν εκ πρώτης όψεως ξένες, σχεδόν γαλήνιες, κατώτερες από τις λεζάντες τους: είναι οπτικά ελαττωμένες, έχουν απεκδυθεί εκείνο το numen που οι ζωγράφοι της σύνθεσης δεν θα είχαν παραβλέψει να τους προσθέσουν (και με κάθε δικαίωμα, αφού επρόκειτο για ζωγραφική). Στερημένο απ’ την εξύμνηση και την ίδια στιγμή απ’ την εξήγησή του, το φυσικό αυτών των εικόνων υποβάλλει τον θεατή σε μια βίαιη διερώτηση, τον βάζει στον δρόμο μιας κρίσης που την σχηματίζει ο ίδιος χωρίς να τον ενοχλεί η δημιουργική παρουσία του φωτογράφου. Πρόκειται εδώ, δηλαδή, για κείνη την κριτική κάθαρση που αξίωνε ο Μπρεχτ και όχι πλέον, όπως στην περίπτωση της θεματικής ζωγραφικής, για μια αποκάθαρση συναισθηματικού τύπου: ίσως ξαναβρίσκουμε εδώ τις δύο κατηγορίες, το επικό και το τραγικό. Η κυριολεκτική φωτογραφία εισάγει στο σκάνδαλο της φρίκης, όχι στην φρίκη καθεαυτή.

ROLAND BARTHES

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΣΚΙΑΛΙΒΑΣ

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL