Live τώρα    
24°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αίθριος καιρός
24 °C
21.7°C26.3°C
2 BF 38%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
23 °C
20.6°C24.9°C
3 BF 38%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
19 °C
19.4°C24.3°C
2 BF 55%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
21 °C
20.4°C21.6°C
2 BF 64%
ΛΑΡΙΣΑ
Ελαφρές νεφώσεις
22 °C
21.9°C23.5°C
0 BF 37%
Ναυτίλος και Μεθυσμένο καράβι
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Ναυτίλος και Μεθυσμένο καράβι

Το έργο του Ιουλίου Βερν (του οποίου η πεντηκονταετία εορτάστηκε πρόσφατα) θα μπορούσε να αποτελέσει ιδανικό αντικείμενο για μια κριτική της δομής: πρόκειται για θεματολογικό έργο. Ο Βερν ανέπτυξε ένα είδος περίκλειστης κοσμογονίας που διαθέτει τις δικές της ταξινομήσεις, τον χρόνο της, τον χώρο της, την πληρότητά της, ακόμη και την υπαρξιακή της αρχή.

Η εν λόγω αρχή μο;y φαίνεται ότι είναι το επαναλαμβανόμενο σχήμα του εγκλεισμού. Η φαντασία του ταξιδιού στον Βερν συμπίπτει με μια εξερεύνηση του κλεισίματος [προς τα μέσα, η σύνδεση του Βερν με την παιδική ηλικία δεν προέρχεται απ’ τον ανούσιομυστικισμό τής περιπέτειας αλλά, αντίθετα, απ’ την κοινή, μεταξύ τους, ευτυχία τού πεπερασμένου που την εντοπίζουμε στο πάθος των παιδιών για τις καλύβες και τα αντίσκηνα: το να κλείνεσαι και το να εγκαθίστασαι, τέτοιο είναι το υπαρξιακό όνειρο τόσο της παιδικής ηλικίας όσο και του Βερν. Αρχέτυπο αυτού του ονείρου είναι εκείνο το σχεδόν τέλειο μυθιστόρημα: Η μυστηριώδης νήσος, όπου ο άνθρωπος-παιδί επανεφευρίσκει τον κόσμο, τον γεμίζει, τον περιφράσσει, κλείνεται μέσα του και επισφραγίζει αυτή την εγκυκλοπαιδική απόπειρα με τη μεγαλοαστική στάσητης ιδιοποίησης: παντόφλες, πίπα και τζάκι, ενώ έξω η καταιγίδα, τουτέστιν το άπειρο, μαίνεται επί ματαίω.

Ο Βερν ήταν μανιακός τής πληρότητας: δεν έπαυε να ολοκληρώνει τον κόσμο ώστε να τον επιπλώσει, να τον κάνει πλήρη με τον τρόπο ενός αυγού· η πράξη του είναι ακριβώς όμοια μ’ εκείνη ενός εγκυκλοπαιδιστή τού 18ου αιώνα ή ενός Ολλανδού ζωγράφου: ο κόσμος είναι πεπερασμένος, ο κόσμος είναι πλήρης από υλικά, αριθμήσιμα και γειτνιάζοντα. Ο καλλιτέχνης δεν μπορεί να ασχολείται με κάτι άλλο πέρα απ’ το να συντάσσει καταλόγους και απογραφές, πέρα απ' το να κυνηγά τις μικρές κόγχες που έχουν μείνει κενές ώστε να παρουσιάσει εκεί συνωστισμένα τα δημιουργήματα και τα εργαλεία του ανθρώπου. Ο Βερν ανήκει στην προοδευτική καταγωγή τής μεγαλοαστικής τάξης: το έργο του δηλώνει πως τίποτα δεν μπορεί να διαφύγει από τον άνθρωπο, ότι ο κόσμος, ακόμα και ο πιο μακρινός, είναι σαν ένα αντικείμενο στο χέρι του και ότι η ιδιοκτησία δεν συνιστά σε τελευταία ανάλυση παρά μια διαλεκτική στιγμή στη γενική υποδούλωση της Φύσης. Ο Βερν δεν αποσκοπούσε διόλου στο να διευρύνει τον κόσμο με τις ρομαντικές τακτικές της υπεκφυγής ή με τα μυστικιστικά σχέδια του απείρου: προσπαθούσε ακατάπαυστα να τον απωθήσει, να τον αποικίσει, να τον περιορίσει σε ένα χώρο κλειστό και οικείο, τον οποίο ο άνθρωπος, εν συνεχεία, θα κατόρθωνε με άνεση να κατοικήσει: ο κόσμος μπορεί να αποτινάξει τα πάντα από τον εαυτό του, δεν έχει ανάγκη, για να υπάρχει, τίποτε άλλο πέρα απ' τον άνθρωπο.

Πέραν των αναρίθμητων επιστημονικών μέσων, ο Βερν έχει επινοήσει ένα εξαιρετικό μυθιστορηματικό τέχνασμα για να φωτίσει αυτή την ιδιοποίηση του κόσμου: το να υποθηκεύει τον χώρο στον χρόνο, το να συμπτύσσει κατ' επανάληψιν αυτά τα δύο πεδία, να τα διακινδυνεύει, πάντοτε επιτυχώς, σε μια μόνο ρίψη ζαριών ή σ' ένα και μόνο νεύμα. Οι ίδιες οι περιπέτειες αναλαμβάνουν να προσδώσουν στον κόσμο ένα είδος ελαστικότητας, να απομακρύνουν, και κατόπιν να φέρνουν πάλι κοντά, το όριο του εγκλεισμού, να παίζουν αμέριμνα με τις κοσμικές αποστάσεις και να βάζουν, κακόβουλα, σε δοκιμασία την εξουσία τού ανθρώπου πάνω στον χώρο και τους χρόνους. Και σ΄ αυτόν τον πλανήτη, τον θριαμβευτικά κατασπαραγμένο από τον βερνικό ήρωα, από ένα είδος μεγαλοαστού Ανταίου του οποίου οι νύχτες είναι αθώες και αναζωογονητικές, περιπλανιέται συνήθως κάποιος ντεσπεράντο, θύμα των τύψεων ή της μελαγχολίας, κατάλοιπο μιας παρωχημένης, ρομαντικής εποχής, που διά της σύγκρισης κάνει να λάμπει η υγεία των αυθεντικών ιδιοκτητών του κόσμου, οι οποίοι δεν έχουν άλλη έγνοια απ' το να προσαρμόζονται όσο γίνεται πιο αποτελεσματικά σε καταστάσεις που η περιπλοκότητά τους, διόλου μεταφυσική ούτε επίσης και ηθική, οφείλεται απλούστατα σ’ ένα επιτακτικό καπρίτσιο της γεωγραφίας.

Επομένως, η βαθύτερη πρόθεση του Βερν είναι, αναντίρρητα, η ιδιοποίηση. Η εικόνα του πλοίου, τόσο σημαντική στη μυθολογία του Βερν, κάθε άλλο παρά το διαψεύδει — απεναντίας: το πλοίο μπορεί κάλλιστα να είναι σύμβολο της αναχώρησης, όμως σε βαθύτερο επίπεδο αποτελεί αρχέτυπο του εγκλεισμού. Το να σου αρέσουν τα πλεούμενα είναι η απόλαυση του να κλείνεσαι ολοκληρωτικά, να έχεις υπό την κυριότητά σου τον μέγιστο δυνατό αριθμό αντικειμένων, να ελέγχεις έναν χώρο απολύτως πεπερασμένο· η αγάπη για τα πλοία ερμηνεύεται κυρίως ως αγάπη για ένα πελώριο σπίτι χάριν τού ότι είναι εντελώς περιφραγμένο, όχι ως επιθυμία για μεγαλοπρεπείς αφηρημένες αναχωρήσεις· το πλοίο συνιστά πρωτίστως ένα γεγονός ενοίκησης και κατόπιν ένα μέσο μεταφοράς. Άρα, όλα τα πλοία τού Βερν ισοδυναμούν με τέλειες εστίες, ενώ η απεραντοσύνη του ταξιδιού τους συμβάλλει επιπλέον στην ευτυχία του εγκλεισμού, στην τελειότητα του ενδότερου ανθρώπινου στοιχείου τους. Ο Ναυτίλος ως προς αυτό είναι το λατρευτό σπήλαιο· η απόλαυση της περίφραξης οδηγείται στον παροξυσμό όταν, εκ των έσω αυτής της αρραγούς εσωτερικότητας, μπορεί να βλέπει κανείς μέσα από ένα μεγάλο γυάλινο πλαίσιο το θολό υδάτινο εξωτερικό και να ορίσει έτσι, μονομιάς, το εσωτερικό διά του αντιθέτου του.

Τα περισσότερα φανταστικά ή θρυλικά καράβια, όπως και ο Ναυτίλος, αποτελούν, απ’ αυτή τη σκοπιά, το μοτίβο ενός αγαπημένου περιορισμού, διότι αρκεί να διατεθεί το πλοίο ως κατοικία τού ανθρώπου ώστε ο τελευταίος να σκηνοθετήσει εκεί απευθείας την απόλαυση ενός σύμπαντος σφαιρικού και λείου, του οποίου εξάλλου η ναυτική ηθική τον αναγορεύει σε θεό, άρχοντα και ιδιοκτήτη (ο καπετάνιος [με την έννοια του «υπεύθυνου», του «επικεφαλής»] κ.λπ.). Σ' αυτή τη μυθολογία της πλεύσης δεν υπάρχει παρά ένας τρόπος εξορκισμού της κτητικής φύσης του ανθρώπου επί του πλοίου, το να αφαιρεθεί ο άνθρωπος και να απομείνει το πλοίο μόνο του· τότε το καράβι παύει να είναι κουτί, κατοικία, αντικείμενο κατοχής· μετατρέπεται σε μάτι που ταξιδεύει προσεγγίζοντας το άπειρο· παράγει ακατάπαυστα αναχωρήσεις. Το κατ΄ εξοχήν αντίθετο του Ναυτίλου του Βερν είναι το Μεθυσμένο καράβι του Ρεμπώ, το καράβι που λέει «εγώ» και που, απελευθερωμένο απ' την κοιλότητά του, ωθεί τον άνθρωπο να μεταβεί από μια ψυχανάλυση της σπηλιάς σε μια αληθινή ποιητική της εξερεύνησης.

ROLAND BARTHES

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΣΚΙΑΛΙΒΑΣ

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL