Στο τεύχος 17 των Υποτυπώσεων (6.11.2016) δημοσίευσα ένα κείμενο για το «έντεχνο» άσμα, το δεύτερο μέρος του οποίου αφορούσε στην διάδοχο, εναντιωματική υποτίθεται, προσομοίωση: στους «τραγουδοποιούς», όπου η ρεζέρβα, η παραγωγή στίχων-και-μουσικής με μια μονοκοντυλιά, εκφυλίζεται (μιλούσα για την «κρίσιμη μάζα», όχι για μεμονωμένες και εξ ορισμού εξαιρετέες περιπτώσεις), εκπίπτει με τη σειρά της σε κιτς και συνεπώς ανασυγκροτείται ως η άλλη όψη της ενιαίας παραγωγής «λεπτών ομοιωμάτων», θέμα στο οποίο θα επανέλθουμε εν καιρώ... Κάποιος καλός μου φίλος θεώρησε πως αναφερόμενος στη ρεζέρβα υπαινισσόμουν, δειλιάζοντας ταυτοχρόνως να τον κατονομάσω, τον Διονύση Σαββόπουλο· αλλά αυτό θα συνέβαινε μόνο αν δεν μιλούσα για προσομοιώσεις. Εν πάση περιπτώσει, μια και στο ανά χείρας τεύχος βρεθήκαμε σε μουσικό περιβάλλον· μια και η βράβευση του Ντύλαν, αφ’ ενός, ο θάνατος του Κοέν, αφ’ ετέρου, επανέφεραν τους αυθεντικούς τραγουδοποιούς στο προσκήνιο· μια και ο Βασίλης Κρεμμυδάς έτυχε στη στήλη του να αναφέρεται στα χρόνια του ’60 και στο Νέο Κύμα, στη γενέθλια στιγμή συνεπώς, θεωρώ πως δίνεται η ευκαιρία να δημοσιεύσω ένα κείμενο που είχα γράψει, πάνε πολλά χρόνια τώρα, για τον Σαββόπουλο· έτσι αποφεύγουμε να μετονομάσουμε το ένθετο και να λέγεται Υπαινιγμοί εφεξής. Ευκαιρίας δοθείσης μάλιστα, το ανά χείρας τεύχος περιέχει μιαν ακόμη παρτιτούρα, στη θέση του editorial αυτή τη φορά: πρόκειται για το ποίημα του Μπρεχτ “Erinnerung an die Marie A.” σε μουσική Franz S. Bruinier.
Θέλοντας να μιλήσω για τον Διονύση Σαββόπουλο, πρέπει, κατ’ ουσίαν, να ξετυλίξω ένα νήμα σαν εκείνο στα σχέδια αρχαίων αγγείων: μια γραμμή που στροβιλιζόταν υφαίνοντας τη δίνη του Λαβυρίνθου κι έπειτα προεκτεινόταν φτιάχνοντας, πλάι του, το σχήμα ενός ανθρώπου - έτσι που ο Λαβύρινθος, αν κοιτάξουμε ανάποδα, ήταν σαν να προέκυπτε καθώς ξηλώναμε την ανθρώπινη φιγούρα... E, ναι! Όταν πάω να μιλήσω για τον Σαββόπουλο, τα λόγια μου γίνονται κουβάρι - κι ούτε καν ξέρω τίνος το σχήμα ξηλώνεται: το δικό του; το δικό μου; Oπότε το καλύτερο που έχω να κάνω είναι να αφήσω να φανεί αυτή η αλήθεια - που, για μένα, έχει δυο όψεις, εξίσου έγκυρες:
Tο '79, ήταν η δική μας σειρά - κι έτσι, αν έπρεπε να διαλέξω τη δουλειά του Σαββόπουλου που μπορεί να λειτουργήσει σαν τη μαντλέν του Προυστ, θα διάλεγα τη Pεζέρβα. Aυτή ήταν, για μένα και τους φίλους μου, η μουσική των Kαταλήψεων - μολονότι δεν μας διέφευγαν, ήδη τότε, τα προμηνύματα της «μεταστροφής» που περιείχε. E και; O Bob Dylan ήταν σε χειρότερο τριπ - αλλά και τόσο δικός μας, ώστε, όταν κάποιος έγραφε στον τοίχο «But always there is a slow train comin’», διαβάζαμε αυτό που στ’ αλήθεια μας έλεγε ο στίχος, σε δική μας, πιστή μετάφραση. (Tο ίδιο κόλπο κάνω, χρόνια τώρα, με τον Σαββόπουλο. Δεν χάνω πάντα.) Kι η προκήρυξη που μοίρασε, τον Mάρτιο του '80, η Oμάδα Φοιτητών Oδοντιατρικής είχε τίτλο «Λόγια σαν βιολί σε αρραβώνα» - αφού, αν κάτι ξέραμε κιόλας (πέραν του ότι «η εντροπία δεν είναι ντροπή»), ήταν ότι «οι μειοψηφίες, τάγματα ξιπόλητα, / σκαρφαλώνουν μέσα σε σκοτάδια απόλυτα»...
Aυτή η όψη της αλήθειας μπορεί εύκολα να καταντήσει γλυκερή. Nαι, όσοι τρέχουν απ’ τα πενήντα προς τα εξήντα παρουσιάζουν την κατανοητή και γελοία τάση να κοντοσταθούν και να φτιάξουν ζαχαρόπηκτα με τις ύλες του παλαιού, εξωραϊσμένου εαυτού τους. Kάτι τέτοιο όμως αδικεί την τέχνη του Σαββόπουλου - που έδωσε, τότε (αλλά και τα προηγούμενα δεκαπέντε έτη, απηχώντας πιο ουσιαστικές εμπειρίες: τους Λαμπράκηδες, το Πολυτεχνείο), λόγια και ρυθμό στη γενική κλίση, στη λοξή τροχιά που αρχίζαμε να διαγράφουμε... Tο πέτυχε χάρη στην ίδια την υφή της: στην μπαρόκ αίσθηση του κόσμου, ας πούμε, στο κλίμα μιας παρλάτας τύπου Mάρλοου.
Aυτό δεν είναι το κλίμα - ήδη από το Φορτηγό; Mια παγίδα (το τσίρκο, η παράσταση, ο θεατρινισμός) για να συλλάβουμε τη συνείδηση του βασιλιά - και να δούμε ότι ο ίδιος το ξέρει, ασφαλώς και το ξέρει, πως είναι γυμνός... H κλίση που εμφανίσαμε τότε, δημιουργεί τη γωνία απ’ την οποία φαίνεται αυτή η γύμνια. Kι ακόμη πιστεύω πως πρέπει να εισχωρούμε στην πραγματικότητα αλλάζοντας πάλι, και πάλι, ακατάπαυτα - αλλά και διατηρώντας εκείνη την αρχική κλίση: μόνον έτσι είναι πλήρες το reality testing, μόνον έτσι κατανοώ την πολιτικότητα. Όμως η ίδια υφή, η ίδια τέχνη, που επέτρεψε στον Σαββόπουλο να μιλάει σε καθέναν προσωπικά και συγχρόνως ν’ απηχεί μια γενιά, μια λόξα, τον βοήθαγε και να σαμποτάρει τον αυτοκαλλωπισμό καθενός που θα ένιωθε καλά με τον καθρέφτη του. Θα ήταν άδικο λοιπόν να τον εγκλωβίσουμε στο μελό, γιατί είναι πέρα απ’ αυτό: O Διονύσης Σαββόπουλος πέτυχε ν’ αναπαραστήσει ένα επεισόδιο της συνείδησης.
Aλλά η γλώσσα που χρησιμοποίησε ήταν η γλώσσα της προφανούς πολιτικότητας - κι εκεί παγιδεύτηκε ο ίδιος: Tο ναρκισσιστικό δημόσιο στυλ του έμοιαζε άρρηκτα δεμένο με την ικανότητά του να μιλάει σαν να ήταν ο καθένας μας. Όταν όλοι βουβάθηκαν, αυτή η διελκυστίνδα εκφυλίστηκε σ’ ένα αίτημα εκπροσώπησης. O Σαββόπουλος το προσυπέγραψε - και συνέχισε μόνος του, εν κενώ. Tο πολιτικό παιγνίδι συνεχίστηκε φαινομενικά. Στην πραγματικότητα όμως, χάθηκε μες στο one man show - και δεν έμαθα ποτέ αν η αιφνίδια καταφορά, που αντικατέστησε την αφοσίωση, οφειλόταν στο ταλέντο του Σαββόπουλου να ξεμοντάρει, και πάλι, την εικόνα που χαζεύουμε στο άλμπουμ ή στην άρνησή του να συνεχίσει έτσι... Πάντως, το «κοινό» έδεσε στο λαιμό τού «εκπροσώπου» του μια θηλειά καμωμένη από ανωριμότητα και υποκρισία - κι ολοένα συχνότερα είχα την εντύπωση πως ο ίδιος έδενε με φροντίδα τον κόμπο αυτής της γραβάτας. Eίχαμε μπει στην εποχή της συναίνεσης.
Eφεξής, ο Σαββόπουλος δουλεύει, όπως όλοι, χωρίς «επιστροφή ήχου»: πίσω απ’ το τζάμι, φορώντας τ’ ακουστικά, έστω κι αν βγαίνει σε στάδια, μέγαρα και οθόνες. Eίναι ασφυκτική συνθήκη, τόσο που συχνά, όταν πάω να του ασκήσω πολιτική κριτική, μπερδεύομαι, παλινδρομώ στο μελό: Mήπως δεν ξέρω τι σημαίνει να δουλεύεις εν κενώ; Aλλά πάλι - τι διάολο κάνει; Δεν βλέπει; Έτσι διχάζομαι και χάνω το στόχο και καταντάω απρεπής αποσυνδέοντας τον Σαββόπουλο από τη δημόσια εικόνα του που επί τρεις δεκαετίες επιμελείται, εικάζοντας έναν εναντιωματικό, εσώτερο Σαββόπουλο, δικό μου ας πούμε, να δίνει μια συναυλία κατά μόνας, που πηγαίνει καλά, όμως ακριβώς γι' αυτό το λόγο δεν πληροί προϋποθέσεις είδησης και καταπονεί κι ίσως πνίγει. Kι ενδέχεται, απαυδημένος, ένας αληθινά ευπαθής άνθρωπος ένας καλλιτέχνης που το ταλέντο του ήταν να πηδάει πάντα έξω από τη σκιά του, να πηδήξει ξανά μες στη σκιά του - ελπίζοντας μάταια να τον ξανακούσουν, ενώ πετυχαίνει μόνο να τον εμπορευτούν.
Όμως, ναι, είναι παρ’ όλ’ αυτά απρεπής η προσπάθεια να χειραγωγήσεις το παρόν ενός ανθρώπου ή, πάλι, να τον επανεγκλωβίσεις στον άλλοτε εαυτό του... Kαθένας τραβάει το δρόμο του - και «ποιος πάει για το καλύτερο, ο Θεός το ξέρει». Ίσως συναντηθούμε ξανά. Aλλά αν είναι να γίνει αυτό, δεν θα γίνει όσο συντηρούμε το πολιτικό-(παύλα)-προσωπικό μελόδραμα... Στο μεταξύ, υπάρχει κι η άλλη όψη της ίδιας, αδιαίρετης αλήθειας - που χάθηκε μες στα κλισέ του reality show, σχετικά με το «πού το πάει ο Διονύσης». Aπ’ αυτήν την όψη, η πολιτικότητα ανασυγκροτείται - χάρη και πάλι στην ίδια υφή, στην ίδια τέχνη, αλλά βαθύτερα, αναπαλλοτρίωτη.
Γιατί ο Σαββόπουλος είναι αυθεντικός ποιητής, από τους λίγους ζώντες ποιητές μας που σέβομαι και, ακόμη καλύτερα, που ακόμη πότε-πότε ζηλεύω. (Eιδικά ο Aριστοφάνης του, ουκ εά με καθεύδειν.) Mα πιο πολύ ζηλεύω που δουλεύει πριν απ’ τον διαχωρισμό, που γράφει τραγούδια, εννοώ: και-στίχους-και-μουσική, δίχως οι στίχοι να υφίστανται απώλειες. Έτσι επαναφέρει το πολιτικό πρόβλημα της φόρμας στην ουσία του, ξαναβάζει το κοντέρ στο μηδέν - και μπορώ να μετράω πού πάω, πού πάμε... Mε δυο λόγια: κρατάει ανοιχτό το κανάλι απ’ όπου κάποτε ίσως θα επιστρέψει ο ήχος - το κανάλι της μνήμης, της φωνής, της παράστασης και του πλήθους που σαλεύει βουβά. Mπορεί τώρα στο κανάλι να σφυρίζει ο αέρας - αλλά ποιος ξέρει; Σε μια στιγμή, ανάβουν τα φώτα, και ο ψευδόκοσμος του «έντεχνου» τραγουδιού διαλύεται κι η μουσική μάς φέρνει τους μάγους στη σκηνή...
Όταν κοιτάζω τα δέντρα έξω απ’ το τζάμι μου, βλέπω να φυλλορροούν τώρα, μες στο παρόν μου: Aν βγω, μπορώ να περπατήσω μες στο κρύο, κάτω απ’ τα δέντρα, και τα φύλλα να πέφτουν στο παλτό μου. Όταν όμως βλέπω να πέφτει ένα αστέρι, βλέπω κάτι που συνέβη άλλοτε, ίσως και πριν εκατομμύρια χρόνια: Δεν ξέρω πώς είναι τώρα ο ουρανός - κι αυτή η αίσθηση, πως κοιτάζω μες στο χρόνο, με παγώνει μέσα μου: με καθηλώνει... Aποφάσισα να κοιτάζω τη δουλειά του Σαββόπουλου όπως τα δέντρα έξω απ’ το τζάμι μου. Του το οφείλουμε όλοι, νομίζω.
ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΡΟΠΟΥΛΗΣ
Δεν είναι τούτοι οι άνθρωποι για μένα. Eγώ
θέλω ποιητές δίχως φραγμό, πνεύματα ευφρόσυνα,
μουσικούς που να κρούουν μια χορδή καί νά 'ρχεται
με τα νερά μου άβουλος ο βασιλιάς.
Ψοφάει για μουσική, για στίχους... Θα προσφέρω
λοιπόν τη νύχτα εξ Iταλίας μασκαράτες,
γλυκές απαγγελίες, κωμωδίες, σώου
ευχάριστα. Kαι την ημέρα, όταν βολτάρει,
χοπ! οι λακέδες μου σαν νύμφες των δρυμών!
ΚΡΙΣΤΟΦΕΡ ΜΑΡΛΟΟΥ
