Όπως είναι γνωστό πλέον, στο πλαίσιο των Γυναικείων Σπουδών / Σπουδών Φύλου -που αντιμετωπίσθηκαν όχι μόνο σαν πρόκληση απέναντι στα όρια της υπάρχουσας γνώσης, αλλά επίσης ως νομιμοποίηση των διαφορετικών κοινωνικών και πολιτισμικών εμπειριών των γυναικών- αναδείχτηκε και ο όρος «σεξισμός», κατ' αναλογία του όρου «ρατσισμός», ο οποίος συνδέεται και ταυτίζεται με τα έμφυλα κοινωνικά στερεότυπα. Ήδη από το 1975 έχει επισημανθεί πως ο σεξισμός είναι η άποψη ότι τα ανθρώπινα φύλα έχουν κατασκευή, η οποία καθορίζει τις ζωές τους, και σύμφωνα με την κατασκευή αυτή το ένα φύλο είναι ανώτερο από το άλλο και έχει το δικαίωμα να του επιβάλλεται. Οι κοινωνίες βασίζονται στη συγκεκριμένη άποψη και ένα σύνολο ιδεολογιών, πολιτικών και πρακτικών την αναπαράγει, τη διαιωνίζει και την ενισχύει ποικιλότροπα. Οι εκδηλώσεις σεξισμού μπορούν να λάβουν διάφορες μορφές και να αντανακλώνται είτε στη συμπεριφορά και τις πράξεις των ανθρώπων είτε στον Λόγο που αρθρώνεται, δημόσιο ή/και ιδιωτικό. Οδυνηρή έκφανση του σεξισμού αποτελεί ο γλωσσικός σεξισμός.
Η σχέση γλωσσικής έκφρασης και φύλου έχει από τη δεκαετία ήδη του '70 απασχολήσει εκτενώς το πεδίο της έμφυλης κοινωνιογλωσσολογίας, η οποία θεωρεί πως η σχέση αυτή αποτελεί κοινωνική κατασκευή και όχι βιολογική. Πρόκειται για τη χρήση της γλώσσας που δίνει το προβάδισμα στο αρσενικό έναντι του θηλυκού, που εμπεριέχει λέξεις και εκφράσεις που προσβάλλουν, υποβαθμίζουν, απαξιώνουν και αποκλείουν τις γυναίκες και γενικά διαμορφώνει και αναδεικνύει το μήνυμα της ανισότητας των φύλων με πολλούς τρόπους. Σωστά ένας ευαισθητοποιημένος στα ζητήματα φύλου άνδρας, ο Πιέρ Μπουρντιέ, χαρακτηρίζει τον γλωσσικό σεξισμό ως εκείνη τη γλωσσική διεπίδραση στην οποία η γλώσσα αποτυπώνει ακριβώς τις σχέσεις εξουσίας ανάμεσα στα φύλα και λειτουργεί με τέτοιο τρόπο ώστε να διαιωνίζεται και να νομιμοποιείται η εξουσία των αντρών εις βάρος των γυναικών.
Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή της γενικευμένης χρήσης του κυρίαρχου αρσενικού λόγου που καθιστά αόρατο το θηλυκό γένος. Αποτελεί θεμελιώδη παράγοντα έμφυλης ανισότητας και αναπαράγει, έστω και ακούσια, τον σεξισμό και τη γυναικεία κατωτερότητα στο πεδίο της γλώσσας και των συμβόλων. Κι αυτό γιατί η έμφυλη τάξη πραγμάτων προσδιορίζεται και σαν συμβολική τάξη, καθώς υφίσταται μέσω των αναπαραστάσεων και των αντιλήψεων για την ανδρική κυριαρχία και τη γυναικεία υποταγή. Εκφράζεται από τη γλώσσα και από την «κατασκευή» του φύλου κατά τη διαδικασία μετατροπής των αντιλήψεων σε πράξη. Όπως τονίζει η Σοφία Παυλίδου: «[...] κάτι που εκ πρώτης όψεως μοιάζει να είναι απόλυτα θεμιτό και αθώο, οδηγεί στον αποκλεισμό το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού πληθυσμού, αρχικά από το πεδίο της πρόσληψης και στη συνέχεια από τις νοητικές αναπαραστάσεις του κόσμου μας. Πίσω από τη γενετική χρήση του αρσενικού δεν υπάρχουν άντρες και γυναίκες, αλλά συχνά μόνον άντρες, και ο γλωσσικός εξοβελισμός των γυναικών οδηγεί στον συμβολικό αποκλεισμό τους από όλα τα πεδία και τις δραστηριότητες της κοινωνίας που χαίρουν κάποιας αναγνώρισης ή αξίας».
Υπάρχει τρόπος υπέρβασης του προβλήματος; Οπωσδήποτε ναι. Οι γλωσσολόγοι με συνείδηση του φύλου διαμόρφωσαν προτάσεις που σχετίζονται με την εναλλακτική χρήση εννοιών, με τελικό σκοπό τη χρήση μιας μη σεξιστικής γλώσσας, η οποία -πέρα από την αλλαγή της γλωσσικής έκφρασης- επιδιώκει την αλλαγή της σκέψης και της κοινωνίας, ώστε να καταργηθεί η ανισότητα των δύο φύλων, τουλάχιστον στον δημόσιο γραπτό και προφορικό λόγο. Ταυτόχρονα, Οργανισμοί όπως ο ΟΗΕ και η Ευρωπαϊκή Ένωση ενισχύουν και οικονομικά ενέργειες υπέρβασης του γλωσσικού σεξισμού. Και στη χώρα μας έχουμε αντίστοιχες προσπάθειες. Η Γενική Γραμματεία Ισότητας λ.χ. μόλις πρόσφατα ολοκλήρωσε «Οδηγό» για την υπέρβαση του σεξισμού στη γλώσσα των διοικητικών εγγράφων και το Πανεπιστήμιο Αιγαίου ξεκίνησε σχετική επιμόρφωση/ευαισθητοποίηση του διοικητικού του προσωπικού.
Υ.Γ. Ενώ διαμορφωνόταν το ανωτέρω άρθρο ακούσαμε με απογοήτευση τις βουλεύτριες του ΣΥΡΙΖΑ να δηλώνουν «παρών» στην πρώτη ψηφοφορία για εκλογή Προέδρου, γεγονός που έρχεται σε αντίθεση και με την προαναφερόμενη εκδήλωση. Τι κρίμα!
Μαρία Γκασούκα
