Του Παναγιώτη Δήμα, Πολιτικού Μηχανικού ΕΜΠ
Κάνοντας μια βόλτα στο διαδίκτυο και χρησιμοποιώντας σαν keyword στις μηχανές αναζήτησης τις λέξεις «Πολιτικός Μηχανικός», σπάνια πετυχαίνεις δημόσιες παρεμβάσεις που να προσπαθούν να επιδράσουν δραστικά στα ζητήματα που αντιμετωπίζει ο κλάδος, συνδέοντάς τα με επιτυχία με απαραίτητες αναμορφώσεις στο πρόγραμμα σπουδών των πολυτεχνείων της χώρας. Πέφτοντας λοιπόν πάνω σε ένα άρθρο με τίτλο «Η ανάγκη μεταρρύθμισης των Σπουδών Πολιτικού Μηχανικού και όχι μόνον»(1) -και μάλιστα από ένα καθηγητή της σχολής Πολιτικών Μηχανικών- περιμένεις να διαβάσεις με ενδιαφέρον κάποιες ιδέες που θα μπορούσαν ίσως να ελαφρύνουν την δύσκολη κατάσταση φοιτητών και αποφοίτων της σχολής και (ίσως) κάποιες προτάσεις που να βοηθούν στη βελτίωσή της. Αντ' αυτού στο συγκεκριμένο άρθρο επαναλαμβάνονται παραδοσιακά μυθεύματα του νεοφιλελευθερισμού, φορώντας το μανδύα του «νέου» και του «ριζοσπαστικού». Ας τα πιάσουμε όμως ένα-ένα, παραθέτοντας και τα αντίστοιχα αποσπάσματα του άρθρου.
Σ' αυτή την αναφορά θεωρείται δεδομένη η οικονομική κρίση, ως μία κατάσταση εξωτερικά επιβληθείσα για την οποία λίγα πράγματα μπορούμε να κάνουμε, πρέπει δηλαδή να προσαρμοστούμε σε μια σκακιέρα με ήδη στημένα πιόνια εκμεταλλευόμενοι τους κανόνες όπως έχουν θεσπιστεί ως τώρα. Όμως, η κρίση δεν «έτυχε» αλλά αποτελεί το αποτέλεσμα της ελληνικής οικονομικής μεγέθυνσης των προηγούμενων χρόνων, μια κρίση υπερσυσσώρευσης όπου ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής αδυνατεί να διευρυνθεί και να αναπαραχθεί με την ίδια επιτυχία που το έκανε στο παρελθόν. Με άλλα λόγια στον κύκλο της κεφαλαιακής λειτουργίας Χ-Ε-Χ', η υπεραξία που παράγεται από την ανθρώπινη εργατική δύναμη δυσκολεύεται να επανεπενδυθεί σε νέα μέσα παραγωγής και να μεταφρασθεί σε μισθό και προσλήψεις εργαζομένων (αξιοποίηση νέας εργατικής δύναμης, αυτή των νέων Πολιτικών Μηχανικών συμπεριλαμβανομένων). Αυτό στον κλάδο του Πολιτικού μηχανικού μεταφράζεται σε έντονη ελαστικοποίηση των εργασιακών σχέσεων των επαγγελματιών που δεν έχουν χάσει τις δουλειές τους (μισθοί πείνας, κατάργηση δικαιωμάτων του εργαζόμενου και συνεπαγόμενων υποχρεώσεων του εργοδότη), δηλαδή μείωση του κόστους του «αναγκαίου» χρόνου εργασίας και αύξηση του ποσοστού υπεραξίας παρά τη στασιμότητα ή ακόμη και τη μείωση των επενδύσεων. Επιπλέον, οι μικρομεσαίοι επαγγελματίες του κλάδου (μικρά τεχνικά γραφεία, αυτοαπασχολούμενοι μελετητές) πρακτικά εξαφανίζονται οδηγούμενοι είτε στην ανεργία είτε στην ένταξη σε ένα καθεστώς «μεγάλου γραφείου» και «μεγάλης τεχνικής εταιρίας» με το περίγραμμα των σχέσεων εργασίας να διαμορφώνεται από τη συνθήκη εντατικοποίησης που περιγράφεται παραπάνω. Από την άλλη μεριά, οι στρατιές ανεργίας που δημιουργούνται δεν έχουν μόνο μία «λειτουργία» εντός της κρίσης, αλλά χρησιμοποιούνται ποικιλοτρόπως:
i. Εντάσσονται σε μια γκρίζα ζώνης συνεχούς επισφάλειας, «κοινωφελούς εργασίας» (voucher για τον ιδιωτικό τομέα, προγράμματα του ΟΑΕΔ στο δημόσιο) και δια βίου μάθησης όπου καλούνται συνεχώς να απολογούνται για τις μη επαρκείς τους γνώσεις (εδώ ο καπιταλισμός λειτουργεί εντελώς ως φυλακή τοποθετώντας στο περιθώριο όσους δε μπορεί να εντάξει στο εσωτερικό του (2)), ενώ ταυτόχρονα τους ζητείται να ξοδέψουν επιπλέον χρήματα για την κατάρτισή τους παρά το γεγονός ότι το αντίτιμο της εργασίας τους δεν επαρκεί για την κάλυψη βασικών αναγκών.
ii. Λειτουργούν ως μια «εργασιακή εφεδρεία», δηλαδή σαν ένας μοχλός για την περαιτέρω συμπίεση του απασχολούμενου δυναμικού. Στον καθημερινό λόγο αυτό ακούγεται μέσω της φράσης «Και ευχαριστημένος να είσαι που βρήκες δουλειά, εδώ υπάρχουν τόσοι άνεργοι!». Έχουμε να κάνουμε με μια αλλαγή παραδείγματος όπου η εργασία και ο μισθός θεωρούνται ευεργεσία του κεφαλαίου προς τους υποτελείς και όχι δικαίωμα. Όσο βαθαίνει η κρίση, αυτή η εφεδρεία αυξάνεται, ενώ παραπληρωματικά η εργασία ευτελίζεται και νέα πεδία κερδοφορίας διερευνούνται εντός του μεταβλητού μέρους του κεφαλαίου (αναγκαίος χρόνος + υπεραξία) που αναζητεί τρόπους να επανέλθει στην παραγωγική κυκλοφορία.
iii. Χρησιμοποιούνται σαν μία στατιστική ή ως ένας ακόμη αριθμός. Ενώ τα στατιστικά στοιχεία δείχνουν ότι οι δείκτες παραμένουν σταθεροί το τελευταίο διάστημα (3), για κάποιον που αντιμετωπίζει το φάσμα της ανεργίας για πολλά χρόνια η κατάσταση συνεχώς επιδεινώνεται στο οικονομικό αλλά και στις ψυχικές ισορροπίες, πράγματα που δε μπορούν να αντιμετωπιστούν με ένα απλό ποσοτικό μέτρο.
Γενικότερα, το ίδιο το εκπαιδευτικό σύστημα δεν παράγει το πρόβλημα της ανεργίας, μιας και ολόκληρος ο παραγωγικός ιστός της χώρας βρίσκεται υπό κατάρρευση. Συνεπώς, μια λύση στο πρόβλημα της ανεργίας των Πολιτικών Μηχανικών δεν μπορεί να είναι η «παραγωγή» λιγότερων από τις πολυτεχνικές σχολές της χώρας, αλλά η διαμόρφωση ενός προγράμματος παραγωγικού μετασχηματισμού που θα εγκολπώνει τη δημιουργικότητα των νέων ανθρώπων, καθιστώντας τους ενεργά μέλη σε διαδικασίες παραγωγής νέων τεχνολογιών και καινοτομίας.
Εδώ ανατρέπεται εντελώς όλη η έννοια του πανεπιστημίου όπως το ξέραμε, με χρήση κλασικών εκσυγχρονιστικών μεθόδων. Το πανεπιστήμιο οφείλει για τον συντάκτη του άρθρου να λειτουργεί ως προθάλαμος κατάρτισης, με κριτήριο αποτίμησης του κύρους του να είναι το επίπεδο των βάσεων εισαγωγής. Η έννοια του κοινωνικού χώρου καταργείται και κάθε δραστηριότητα που απομακρύνει τους φοιτητές από το στενό γνωστικό πεδίο και την επαγγελματική καταξίωση είναι ξένο σώμα εντός του πανεπιστημίου, μια μολυσματική ασθένεια που πρέπει να απομονωθεί. Οι μήτρες διαμόρφωσης του προγράμματος σπουδών πρέπει να είναι μόνο οι δείκτες ανεργίας του κλάδου και τα ποσοστά επιτυχίας των σπουδαστών στα μαθήματα. Αξίες πάνω στις οποίες έχει βασιστεί η δυτική κουλτούρα και ο διαφωτισμός (όχι δηλαδή πράγματα που τα λένε κάποιοι «περιθωριακοί αριστεροί») αφήνονται στο περιθώριο μιας και όλη κατάσταση προσανατολίζεται από την αγορά.
Αναλύοντας λίγο παραπάνω αυτή τη σκέψη, φαίνεται να περιγράφεται ένας μετασχηματισμός που δεν επιδιώκει να αλλάξει μόνο τη δομή του προγράμματος σπουδών και της σχολής, αλλά θέλει να μετασχηματίσει και τα ίδια τα υποκείμενα και τους φορείς εντός του πανεπιστημίου, μετατρέποντάς το σε ένα χώρο συλλογής δεξιοτήτων. Αλλάζει όλη η παραδοχή πάνω στην οποία έχει βασιστεί όλη η οικοδόμηση των προγραμμάτων σπουδών «ηπειρωτικού τύπου» στα ευρωπαϊκά πολυτεχνεία. Ο Πολιτικός Μηχανικός δεν επιφορτίζεται με κανένα κοινωνικό και επιστημονικό ρόλο, αλλά οφείλει να υπακούει στο τεχνοκρατικό σκέλος της δουλειάς του και μόνο, ενώ το πτυχίο αν δεν προσανατολίζεται με κριτήριο την αγορά πρέπει να αλλάξει περιεχόμενο.
Προτείνεται δηλαδή η κατάργηση του ενιαίου και γενικού χαρακτήρα του διπλώματος του Πολιτικού Μηχανικού, καθιστώντας αδύνατη τη συγκρότηση των νέων επαγγελματιών με κριτήριο το να κατέχουν γνώσεις σε όλο το εύρος του αντικειμένου τους. Αυτό θα σημαίνει αυτόματα πως ένας απόφοιτος δε θα έχει πλέον πλήρη επαγγελματικά δικαιώματα, δημιουργώντας νέους υπερεξειδικευμένους κλάδους με γνώσεις που θα ανταποκρίνονται στην φωτογραφία της αγοράς την παρούσα στιγμή: σχηματικά αυτό σημαίνει ότι οι κατευθύνσεις μετατρέπονται στις προτεινόμενες από το άρθρο «ροές». Πως θα μας φαινόταν πτυχίο Μηχανικού Οδοστρωμάτων ή Μηχανικού Λιμενικών έργων έναντι του ενιαίου διπλώματος Πολιτικού Μηχανικού (με κατευθύνσεις Συγκοινωνιολόγου, Υδραυλικού, κτλ. που συγκροτούν διαφορετικά πεδία σπουδών αντί για τομείς παραπάνω ενδιαφέροντος)? Μπορεί ο συντάκτης του άρθρου να υπερασπίζεται τον ενιαίο χαρακτήρα του διπλώματος, ωστόσο η πρόταση σχετικά με τη δημιουργία ροών θα οδηγήσει στην υπερεξειδίκευση, ως φυσικό απότοκο του περαιτέρω επιμερισμού σχετικά συναφών κατευθύνσεων (όπως είναι οι υφιστάμενες της ΣΠΜ) καθιστώντας και την υπεράσπιση προσχηματική.
Έτσι μοιάζει αρκετά αντιφατική και η θέση περί «ολιστικής προσέγγισης» των έργων, μιας και με την πολυδιάσπαση του 5ετούς πλάνου σε τρεις κύκλους εντείνεται ο κατακερματισμός και η στεγανοποίηση των αντικειμένων. Η μόνη λογική απάντηση για τη δημιουργία επιπλέον ροών, παρά τις ήδη υπάρχουσες κατευθύνσεις σίγουρα έχει να κάνει με τη χρηματοδότηση υπο-τομέων που με το υπάρχον καθεστώς δεν έχουν χρηματοδότηση (αλλά μια τέτοια αντιμετώπιση του προγράμματος σπουδών είναι ευκαιριακή και βραχυπρόθεσμη).
Εγκαταλείπεται η εσωτερική λογική που είχαν μέχρι τώρα τα προγράμματα σπουδών και ήθελε το αντικείμενο να αντιμετωπίζεται ολόπλευρα και τα γνωστικά εργαλεία να αποτελούν εργαλεία αποκωδικοποίησης της πραγματικότητας, στη βάση της σύνθεσης και διαλεκτικής αντιπαράθεσης διαφορετικών απόψεων και προσεγγίσεων στο επιστημονικό πεδίο αλλά και στις επιδράσεις που έχουν οι κατασκευές του Μηχανικού στο ανθρωπογενές και φυσικό περιβάλλον. Αλήθεια πρέπει να είναι μόνο η αλήθεια της αγοράς.
Αν δούμε τα μαθήματα που υπάρχουν ήδη στο πρόγραμμα σπουδών και αφορούν τους εν λόγω τομείς (διοίκηση, οργανωτική συμπεριφορά, διαχείριση - χρηματοδότηση – λειτουργία), φαίνεται ξεκάθαρα πως το πνεύμα από το οποίο κυριαρχούνται είναι αυτό του Νέου Δημόσιου Μάνατζμεντ (ΝΔΜ). Περνάμε πλέον σε επίπεδο προτάσεων στο σκληρό πυρήνα του εκσυγχρονισμού, δηλαδή στην οργάνωση της διοίκησης με κριτήρια επιχείρησης/αγοράς. Όλο το μεθοδολογικό πλαίσιο που προτείνει αυτή η φυγή προς τα εμπρός του κεφαλαίου έχει σαφείς ιδεολογικούς μετασχηματισμούς εγγεγραμμένους στο εσωτερικό του:
"Με την εκσυγχρονιστική πρόσληψη της πολιτικής ως επιχειρησιακή διεξαγωγή και ως «αποστολή/πρότζεκτ» προς εκπόνηση, του παραδοσιακού λήπτη των υπηρεσιών («πολίτη») ως «πελάτη» κ.α., αλλά και στο όνομα στόχων όπως η μείωση δημοσίων δαπανών, η απο-γραφειοκρατικοποίηση και η δημοσιονομική πειθαρχία, δικαιολογούν τη νεοφιλελεύθερη ταξική αναδιάρθρωση και αποτελούν ιδεολογικούς μηχανισμούς του «υπευθυνοποιητικού κράτους». Σε αντίθεση με το κεϋνσιανό κράτος πρόνοιας, το οποίο εκκινούσε από ρητορικές δικαιωματοκρατικού, ταξικού εξισωτισμού, το νεοφιλελεύθερο κράτος «υπευθυνοποιεί» προσδεμένες στο κράτος πρόνοιας ταξικές ομάδες στην κατεύθυνση της πολιτικής εξατομίκευσης και της ιδιωτικής διαχείρισης των προβλημάτων τους και προωθεί την «εξυγίανση» της δημόσιας διοίκησης με όρους απόσυρσης του κράτους από την προνοιακή πολιτική." (4)
Όλη αυτή η λογική μέσω των προτάσεων «καλής διακυβέρνησης/καλών πρακτικών» συγκροτούν τον πυρήνα των προτάσεων των Μνημονίων (Ι έως ΙΙΙ), χτίζοντας μέσα στις δομές οργάνωσης της κοινωνίας και των «πρότζεκτ» λογικές εγκαθίδρυσης της εργασιακής επισφάλειας, της μείωσης του μισθολογικού κόστους και της αξιοποίησης του εργατικού δυναμικού με βασικό άξονα την εντατικοποιημένη εργασία και την αποδοτικότητα. Προτείνεται, επομένως, ένα πρόγραμμα σπουδών μνημονιακού τύπου με ένταση της αυταρχικοποίησης των κρατικών παρεμβάσεων και πτυχία αυστηρά προσαρμοσμένα στη δημοσιονομική λιτότητα και τις νεοφιλελεύθερες επιταγές.
Παράλληλα, το δίπλωμα δε μπορεί να απονέμεται με 8ωρες εξετάσεις επί του συνόλου των γνώσεων που αποκτούνται με το δίπλωμα. Σε ένα πανεπιστημιακό ίδρυμα, όπως είναι τα πολυτεχνεία, η αντιστοίχιση τίτλου διπλώματος πρέπει να γίνεται μέσω των μαθημάτων και της υπεράσπισης της διπλωματικής εργασίας και όχι μέσω της «εξέτασης γύρω από τα πάντα» (ακόμη και επαγγελματίες του κλάδου με μεγάλη εμπειρία αδυνατούν να είναι παντογνώστες…). Συνεπώς, οι απόφοιτοι των ελληνικών πολυτεχνείων θα όφειλαν να απαλλαγούν και από τις εξετάσεις του ΤΕΕ και όχι να ενισχυθεί ένα «εξεταστοκεντρικό» σύστημα σε δύο επίπεδα (σχολή-επιμελητήριο).
Συμπερασματικά, μια αντίθεση στη διαμόρφωση ενός τέτοιου προγράμματος δε μπορεί παρά να βασίζεται σε μορφές οργάνωσης των ίδιων των φοιτητών, διαμορφώνοντας αντιπαραδείγματα και δικές τους προτάσεις σύμφωνα με τις κοινωνικές ανάγκες. Βασικοί άξονες ενός ριζοσπαστικού μετασχηματισμού του προγράμματος σπουδών της ΣΠΜ που μπορούν να κατατεθούν ως προτάσεις σε μια ευρύτερη διαβούλευση εντός της κοινωνίας είναι αυτοί που προτείνονται από το σχήμα Εγκέλαδος Πολιτικών Μηχανικών της Αριστερής Ενότητας (5):
1. Μείωση του αριθμού των μαθημάτων και των συνολικών ωρών διδασκαλίας ανά εξάμηνο έτσι ώστε να διαμορφωθεί ένα συμπαγές πρόγραμμα σπουδών χωρίς αλληλεπικαλύψεις μαθημάτων. Κατάργηση των ή σύμπτυξη των αλληλoεπικαλυπτόμενων.
2. Ενδυνάμωση της διδασκαλίας των μαθημάτων που διαμορφώνουν το επιστημονικό υπόβαθρο του Πολιτικού Μηχανικού – Μαθηματικά, Φυσική, Μηχανικές, Στατικές.
3. Αναδιάταξη των μαθημάτων Μηχανικής και Στατικής με γνώμονα αφενός τη μεταξύ τους σύνδεση και αφετέρου τη σύνδεσή τους με την πρακτική εφαρμογή. Να περιοριστεί η ασκησεολογία και να δοθεί ιδιαίτερο βάρος στην αντίληψη της φυσικής σημασίας αυτών που διδασκόμαστε (φορείς-καταπόνηση φορέων-ροπές).
4. Εισαγωγή ουσιαστικών και μη υποχρεωτικών εργαστηρίων σε μαθήματα που θα έπρεπε να υπάρχουν. Η σύνδεση της θεωρίας με την πρακτική και την θέαση των φαινομένων στην πραγματικότητα είναι ουσιώδης. Δεν μπορούμε να τα αντιλαμβανόμαστε όλα μέσω τύπων. περιορισμός των κατ' επιλογήν μαθημάτων και γνωστική σύνδεση μεταξύ τους.
5. Περιορισμός του αριθμού των ΚΕΥ, κυρίως στις κατευθύνσεις, και γνωστική σύνδεση μεταξύ τους. Σήμερα ο φοιτητής καλείται να διαλέξει από ένα μεγάλο αριθμό υπερεξειδικευμένων μαθημάτων τα οποία προσπαθουν να καλύψουν ένα ευρύ φάσμα γνώσης χωρίς όμως να υπάρχει γνωστική συνάφεια μεταξύ τους, με αποτέλεσμα τη μη εις βάθος κατανόηση του εκάστοτε αντικειμένου.
6. Ενίσχυση του μαθήματος της Πολεοδομίας δεδομένου ότι ο Πολιτικός Μηχανικός οφείλει να γνωρίζει πώς αυτό που δομεί συναρτήσει του υπόλοιπου δικτύου δομικών έργων επηρεάζει συνολικά το περιβάλλον, δομημένο ή αδόμητο.
7. Διαμόρφωση ενός νέου σειριακού κύκλου μαθημάτων Οικονομίας, απλωμένου σε δύο-τρία εξάμηνα. Μαθήματα συνδεόμενα μεταξύ τους με λογική σειρά (εισαγωγή-έννοιες-αναλυτικά εργαλεία-θεωρίες-εφαρμογή), με βασικό κριτήριο την ευρύτερη παρουσίαση όλων των θεωρητικών προσεγγίσεων με κριτική διάθεση και όχι απλά ασκησεολογική παρουσίαση της νεοκλασικής, επικρατούσας σήμερα, θεωρίας ως μοναδικής αλήθειας.
8. Εισαγωγή μαθημάτων ανάπτυξης της κοινωνικής ευθύνης του μηχανικού σχετικά με την ασφάλεια τεχνικών έργων και τις συνθήκες εργασίας στα εργοτάξια.
9. Ενίσχυση και ενιοποίηση των περιβαλλοντικών μαθημάτων με αναδιάταξή τους. Τα περιβαλλοντικά μαθήματα θα πρέπει να δίνουν τη συναίσθηση της περιβαλλοντικής καταστροφής, των επιπτώσεων των κατασκευών στο περιβάλλον, να παρέχουν τρόπους βέλτιστης ένταξης των κατασκευών σε αυτό και να αναπτύσσουν την οικολογική συνείδηση στο Μηχανικό. Δημιουργία ενός συμπαγούς και σειριακού κύκλου μαθημάτων με λογική συνέχεια: εισαγωγή-έννοιες-μορφές ρύπανσης-αστικό περιβάλλον-τρόποι αντιμετώπισης-μελέτες περιβαλλοντικών επιπτώσεων-τεχνολογία.
10. Άρση των στεγανών μεταξύ των κατευθύνσεων και του κατακερματισμού του προγράμματος σπουδών με: α) ενίσχυση των μαθημάτων κορμού. Οι φοιτητές να διδάσκονται στο μέγιστο δυνατό βαθμό κοινά πράγματα ανεξαρτήτως κατεύθυνσης. Δημιουργία ευρύτερης κοινής γνωστικής βάσης και στο 4ο-5ο έτος, β) περιορισμός των κατ' επιλογήν μαθημάτων, γ) περιορισμός ή και κατάργηση του υπερβολικά μεγάλου αριθμού μαθημάτων υπερεξειδίκευσης.
11. Εισαγωγή διδασκαλίας αρχών σχεδίασης σε Η/Υ στο μάθημα της οικοδομικής του 2ου εξαμήνου.
12. Θέσπιση μη υποχρεωτικών απαλλακτικών εργασιών εξαμήνου όπου αυτό είναι δυνατόν. Να δίνεται η δυνατότητα επιλογής μεταξύ εργασίας και γραπτής εξέτασης.
Σημειώσεις:
(1) http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=612644
(3) http://www.naftemporiki.gr/video/804902/elstat-sto-265-i-anergia-stin-ellada
(4) http://www.theseis.com/index.php?option=com_content&task=view&id=1152&Itemid=29
