Live τώρα    
20°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αίθριος καιρός
20 °C
18.2°C22.0°C
1 BF 47%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
18 °C
14.7°C21.2°C
2 BF 57%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
17 °C
16.0°C19.4°C
2 BF 63%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
20 °C
18.8°C21.5°C
1 BF 61%
ΛΑΡΙΣΑ
Ελαφρές νεφώσεις
15 °C
14.9°C18.4°C
2 BF 63%
Μνήμη, Ολοκαύτωμα και Ποίηση / Ο διαγωνισμός ποίησης της βιβλιοθήκης Καλαβρύτων «Γιάννη Κουτσοχέρα» στο 35ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Μνήμη, Ολοκαύτωμα και Ποίηση / Ο διαγωνισμός ποίησης της βιβλιοθήκης Καλαβρύτων «Γιάννη Κουτσοχέρα» στο 35ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών

H μνήμη στην εκπαίδευση είναι ταυτισμένη περισσότερο με την αποστήθιση παρά με την ιστορία και λιγότερο τελικά με το τραύμα της γραφής, αυτής της ικανότητας που καλλιεργούμε επαναλαμβάνοντας τον αιγυπτιακό μύθο, αν η γραφή είναι η μνήμη ή η λήθη των ανθρώπων. Ένας μύθος ταυτισμένος με το Επιγραφικό Μουσείο της Αθήνας, μύθος ο οποίος μας φέρνει αντιμέτωπους με την δυνατότητα να ασκηθούμε στη μετάβαση από την προφορικότητα στη γραφή. Ένα μουσείο που μπορεί να συνδιαλέγεται με ένα άλλο μουσείο, το Εβραϊκό Μουσείο, ακριβώς για το αμετάβατο στη γραφή. Η μαρτυρία εδώ, σ΄ αυτό το πλαίσιο, γεφυρώνει το χάσμα μεταξύ προφορικότητας και γραφής και αυτό γίνεται με τον μάρτυρα. Η μαρτυρία είναι επιζήσασα, όπως ο επιζών. Η μαρτυρία έχει τη μορφή της κοινότητας και της ανεξάντλητης και αλύτρωτης μέχρι σήμερα οφειλής.1 Εξάλλου, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης έχουν την επικαιρότητά τους και ο ιστορικός φασισμός συγγενεύει όλο και πιο καθαρά με τον καπιταλισμό, καθώς σ' αυτά συγκεντρώνονται οι άνθρωποι που δεν είναι χρήσιμοι για το κεφάλαιο.2 Η ηθική για τη διόρθωση αυτού του κακού δεν μπορεί παρά, σύμφωνα με τον Derrida, να είναι ενική και να αφορά την πρόσωπο προς πρόσωπο επικοινωνία, καθώς μόνο αυτή η ηθική της συγχώρεσης μπορεί να αντικαταστήσει τη μνήμη από τη λήθη.3

Ο δάσκαλος της ιστορίας του Ολοκαυτώματος, με το παράδειγμα της ζωή του, θα μπορούσε να είναι ο Janusz Korczak, ο Πολωνός δάσκαλος ο οποίος πέθανε μαζί με τα παιδιά του ορφανοτροφείου του στην Τρεμπλίνκα.4 Τα παιδιά είχαν στερηθεί την ιδιότητα του πολίτη γιατί ήταν από άλλη φυλή, γιατί ήταν παιδιά Εβραίων και ο δάσκαλος τα συνόδεψε στο τελευταίο τους ταξίδι, παρά το γεγονός ότι του ζητήθηκε να αποχωρήσει και να μην μπει μέσα στο στρατόπεδο. Το Ολοκαύτωμα είναι πια αντικείμενο διδασκαλίας5 και εντάσσεται σ' αυτήν την παράδοση της πολιτειότητας [citizenship] και της απώλειας της ιδιότητας του πολίτη. Και σήμερα, όπως και τότε, το ζήτημα της ιθαγένειας και της υπηκοότητας ή η αφαίρεση της ιδιότητας του πολίτη, είναι κομβικό ζήτημα προκειμένου να αντιμετωπίσουμε τις νέες μορφές ολοκληρωτισμού του καπιταλισμού. Έτσι κι αλλιώς, όπως μας λέει και ο Primo Levi, το Ολοκαύτωμα και το στρατόπεδο συγκέντρωσης μας κάνει ακόμα και σήμερα να σκεπτόμαστε και να βλέπουμε κατάματα την πραγματικότητα χωρίς να κρυβόμαστε.6 Η συγχώρεση είναι η ηθική της μνήμης. Η ελληνική εκπαίδευση για τον τρόπο που αντιμετωπίζει την ιστορία είναι ταυτισμένη με τη λήθη χωρίς συγχώρεση. Να ξεχάσουμε, αυτό είναι το αίτημα. Όχι να συγχωρέσουμε, αλλά να αφήσουμε τα πράγματα στη σκόνη του χρόνου. Η μνήμη είναι ένα ταμπού, όπως είναι η πολιτική, ο Θεός και η σεξουαλική ζωή του παιδιού και του εφήβου. Η εκπαίδευση όλο και πιο πολύ επιζητεί την ουδετερότητα των σκληρών επιστημών. Σύντομα ο κόσμος του σχολείου θα είναι ο κόσμος της τεχνολογίας, του διαδραστικού πίνακα και του υπολογιστή και από την άλλη ο κόσμος της αυλής, ο κόσμος του εκφοβισμού και της αντικοινωνικότητας. Βέβαια αυτός ο νεοφιλελευθερισμός είναι υπό ανάσχεση καθώς το σχολείο της κοινότητας είναι ήδη η απάντηση που δίνεται στη χώρα μας, μέσα από την κρίση εκπροσώπησης και τη φωνή των ηττημένων. Αυτοί οι δύο κόσμοι θα αποτελούν την ιστορία γιατί όλο και πιο πολύ μένουμε χωρίς ίχνη του παρελθόντος Αυτό σημαίνει νίκη της γραφής του νικητή, όπως μας λέει και ο Walter Benjamin.

Αυτό που θέλει ο Benjamin είναι να έρθει στην επιφάνεια η γραφή των νικημένων. Αυτό που θέλουμε κι εμείς, σύμφωνα με τον Άλκη Ρήγο, είναι η μνήμη να είναι ένας ενεργός τρόπος ύπαρξης και όχι απλά αναγνώστης του παρελθόντος.7 Σ' αυτό το νέο τοπίο επέλασης των νικητών της ιστορίας ο νεοφιλελευθερισμός γίνεται συμπίλημα με το φασισμό, καθώς τίθεται συγχρόνως ως εναλλαγή και κρίση του υπάρχοντος, ως μια κυριολεξία σ' αυτόν τον κόσμο των μεταφορών, παίρνοντας μαζί του τη μνήμη, την αναθεώρηση της ιστορίας, την κοινότητα, το φαντασιακό, τους ηττημένους και τις συλλογικές αναπαραστάσεις. Σ' αυτόν τον ανερχόμενο φασισμό και νεοφιλελευθερισμό η διδασκαλία του Ολοκαυτώματος, η ιδιότητα του πολίτη, η πολιτειότητα, η δημιουργία ομάδων, οι συλλογικές δράσεις στα σχολεία, το σχολείο της κοινότητας, η μνήμη, η δημόσια σφαίρα και η έσχατη γραφή, η ποίηση, ανατέμνουν το βερμπαλισμό της δημοκρατίας με τις σιωπές των συναισθηματικών καταστάσεων του βιόκοσμου. Ιστορία είναι η δυνατότητα να κάνουμε ιστορία, σύμφωνα με τον Marx, να μετέχουμε σ' αυτή ή να πάρουμε μέρος, ξέροντας πως δε γλιτώνουμε το βρόμισμα των χεριών μας. Είναι αυτή η ανάμιξη της ουτοπίας με το χρόνο, είναι αυτή η εσχατολογία της λύτρωσης των γενεών του παρελθόντος, είναι αυτή η αναζήτηση της σιωπής που μπορούμε να κλειστούμε μόνο όταν έχει επέλθει δικαιοσύνη. Όμως όσο δεν την έχουμε, η δημοκρατία τίθεται ως μια διαρκή εκστόμιση αυτών που έχουμε στη σκέψη μας, ως μια ατέρμονη επικοινωνία της μνήμης, φέρνοντας μέσα στη γλώσσα τα πράγματα στο παρόν, όπως θα μας έλεγε και ο Hans – Georg Gadamer.

Τι είναι μνήμη σήμερα; Τι είναι το Ολοκαύτωμα; Και πως μπορούμε να μιλήσουμε με λίγες λέξεις μεταξύ σιωπής και άλλης σιωπής που έρχεται; Τι σημαίνει «το κάνω απόπειρα να γράψουμε με τα παιδιά στο σχολείο ποιήματα»; Τι σημαίνει ένα παιδί γίγνεσθαι – ποιητής με τη σημασία που αποδίδουν οι Deleuze - Guattari. στις μεταμορφώσεις της υποκειμενικότητας; Και τι σημαίνει το φύλο [gender] σ' αυτή την καταμέτρηση απωλειών, ανδρών, παιδιών και γυναικών, κάνοντας τη γραφή γυναικεία μέσα από το πένθος και την οργάνωση του λόγου, αυτή τη φορά λιγότερο πειθαρχημένη και ορθολογική και περισσότερο σωματική; Η μαρτυρία για λογαριασμό αυτών που μαρτύρησαν έχει επίδικο αντικείμενο τον αφανισμό της τάξης του κυρίαρχου και τη γενιά που μεταβιβάζει στη νεότερη το μίσος γι' αυτήν. Το να διεκδικείς και να μιλάς για ολοκαύτωμα κυριολεκτικά και μεταφορικά σημαίνει ότι παραμένεις σ' αυτή την παράδοση του ιστορικού Ολοκαυτώματος.

Ολοκαύτωμα, αυτό το ανείπωτο κατά τον Agamben. Όπως σημειώνει και ο ίδιος «μεταξύ της θέλησης να καταλάβει κανείς τα πάντα και υπερβολικά νωρίς, ίδιον όσων διαθέτουν εξηγήσεις για τα πάντα και της άρνησης κατανόησης, ίδιον όσων αγιοποιούν ανέξοδα, το να αργοπορήσουμε σε αυτό το κενό μας φάνηκε ο μόνος σωστός δρόμος».8 Τι είναι τότε η μνήμη; Για το Walter Benjamin, «ανασύνθεση του παρελθόντος δεν σημαίνει αναγνώρισή του μες στον τρόπο που υπήρξε πραγματικά. Σημαίνει το άρπαγμα μιας μνήμης καθώς αστράφτει σε μια στιγμή κινδύνου. Για τον ιστορικό υλισμό το ζήτημα είναι να συλλάβει μια εικόνα του παρελθόντος καθώς αυτή εμφανίζεται απροσδόκητα στο ιστορικό υποκείμενο τη στιγμή του κινδύνου».9 Ολοκαύτωμα καταχρηστικά και μεταφορικά ονομάζουμε εκτός από το ιστορικό Ολοκαύτωμα όλες αυτές τις μαρτυρικές κοινότητες που εξοντώθηκαν από τη γερμανική κατοχή στην Ελλάδα. Τα Καλάβρυτα είναι μια τέτοια περίπτωση, καθώς αναφέρεται στην πολιτική ζωή και στον τύπο ως ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων. Η μνήμη είναι μια πολιτισμική και μεταβιβαστική πρακτική κι αυτό που τη χαρακτηρίζει για την περίπτωση των Καλαβρύτων είναι η διαιρετότητα, πράγμα που την κάνει να αποκαλείται ‘διαιρεμένη μνήμη'.10 Η επιτέλεση της μνήμης κάθε χρόνο με το διαγωνισμό ποίησης «Γιάννη Κουτσοχέρα» δίνει τη δυνατότητα η διαιρεμένη μνήμη καθώς και οι μύθοι να επιστρέψουν. Το διαλογικό πλαίσιο αφορά την ευθύνη για το ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων. Στο πλαίσιο επίσης της επιστροφής του εθνικιστικού και του φασιστικού λόγου την περίοδο της ελληνικής κρίσης αυτή η μνήμη είναι ακόμα πιο έντονη. Άλλοι υπερασπίζονται την αντίσταση και τους αγώνες κατά της γερμανικής κατοχής, μέσα από την αιχμαλωσία των γερμανών στρατιωτών λίγες ημέρες πριν το ολοκαύτωμα κι άλλοι πως αυτό ακριβώς είναι η αιτία του ολοκαυτώματος, το οποίο θα είχε αποφευχθεί αν δε συνέβαινε αυτή η αντίσταση. Αυτή η διαιρεμένη μνήμη αναβίωσε και φέτος, το 2014, μέσα από ένα φιλμ εξαιρετικού ενδιαφέροντος του Ηλία Γιαννακάκη, «Καλάβρυτα: άνθρωποι και σκιές» (2014). Το φιλμ είναι ένα μικρό χρονικό των συναισθημάτων ακόμα και σήμερα για το τραύμα του ελληνικού λαού και τεκμηριώνει τη σημασία που είχε και έχει, τότε και τώρα, ο αντιφασιστικός αγώνας. Όπως και πρόπερσι, με το φιλμ του Στέλιου Κούλογλου, «Νεοναζί: το ολοκαύτωμα της μνήμης» (2012), τόσο τα Καλάβρυτα, όσο το Δίστομο και ο Χορτιάτης, ήρθαν αντιμέτωποι ως τόποι μνήμης με την άνοδο του εκφασισμού της ελληνικής κοινωνίας και τον ιστορικό αναθεωρητισμό. Όπως επίσης και το φιλμ του Άρη Χατζηστεφάνου, «Φασισμός ΑΕ» (2014) είναι μια πρόταση για την ανάλυση του πρόσφατου αλλά του ιστορικού φασισμού και ναζισμού στη χώρα μας.

Τι σημαίνει όμως ένας διαγωνισμός ποίησης; Τι σημαίνει για έναν εκπαιδευτικό ποίηση στη πρωτοβάθμια εκπαίδευση και μάλιστα συνυφασμένη με το μάθημα της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής, στο πλαίσιο της ανάδειξης του μείζονος κακού κατά Hanah Aredt ή της οριακής εμπειρίας του Ολοκαυτώματος; 11 Και τι σημαίνει για έναν εκπαιδευτικό να εργάζεται πάνω στις αναπαραστάσεις της διαιρεμένης μνήμης; Το χρόνιο ενδιαφέρον για την ποίηση ενός εκπαιδευτικού μπορεί να φτάσει στα όρια της αδυνατότητας να κάνουμε ποίηση μετά το Άουσβιτς - κατά τον Adorno - ή αυτό μπορούμε να το καταφέρουμε οριακά, πάλι σύμφωνα με τον ίδιο, όπως το έκανε ο ποιητής Paul Celan. Στο 35ο Δημοτικό Σχολείο μια δεκαετία περίπου (2004 – 2014) η ποίηση αποτέλεσε μια διαρκή αναφορά του τρόπου που μπορεί να εργαστεί ένας εκπαιδευτικός. Επίσης, επειδή ο Γιάννης Κουτσοχέρας είναι ένας άνθρωπος με ιστορικότητα στη γειτονιά μας, λόγου της Λένας Στρέφη και του ομώνυμου λόφου που έχουμε στα Εξάρχεια ή της απόπειρας δολοφονίας του έξω από τη Νομική, είναι ένας ποιητής στον οποίο εργαζόμαστε τακτικά. Η βιβλιοθήκη των Καλαβρύτων βράβευσε κατά καιρούς ποιήματα των μαθητών και των μαθητριών του σχολείου μας, όπως τα ποιήματα του Απόστολου Χουλιάρα, του Σπύρου Λαγκαδινού, της Κωνσταντίνας Μητσάκη, της Χαράς Σπηλιώτη και της Αλεξάνδρας Νόβακ.12 Στόχος αυτήν τη δεκαετία στο σχολείο μας ήταν να έχουμε από κάθε παιδί την εμπειρία γραφής ενός ποιήματος ή να κάνουμε, με άλλα λόγια, μια παιδαγωγική του γίγνεσθαι, όπως απαντάται στη φιλοσοφία των Deleuze και Guatarri, γίγνεσθαι – ποιητής, γίγνεσθαι – συντάκτης ή γίγνεσθαι –πολίτης. Διδάσκεις ποίηση σημαίνει διδάσκεις ιστορία με τον τρόπο του κοσμοπολίτη Κ. Καβάφη. Ιστορία σημαίνει τις περισσότερες φορές δύο επιλογές και θερμή ένταξη στη μια πλευρά. Το ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων στη γενεαλογία του σημαίνει πως κάνεις αντίσταση γνωρίζοντας το τίμημα. Κι αυτό σημαίνει, πως όταν ρωτάμε τα παιδιά τι επιλέγουν με σημερινούς όρους, να κάνουν ή όχι αντίσταση, θα προτιμούσαν μια τρίτη εκδοχή η οποία θα τα απάλλασσε από το δίλημμα. Όμως η ιστορία είναι όπως η αριστοτελική ρητορική, έχει δύο δυνατές αποφάσεις. Κι αυτές μπορεί να είναι ή η αντίσταση ή η σιωπή. Η δυνατότητα να κάνουμε κάτι τρίτο μπορεί να είναι ορθολογική επιλογή, δεν είναι πολλές φορές ιστορική επιλογή. Ο κόσμος του θετικισμού, ο κόσμος των φυσικών επιστημών, ακόμη και το θετικό δίκαιο, μεθοδολογικά αναφέρονται στην αποστασιοποίηση και τον αποκαλούμενο τρίτο, τον παρατηρητή, αυτόν που δεν εμπλέκεται αλλά κρατά την αντικειμενικότητά του. Αυτό όμως δεν αφορά την ιστορία τις περισσότερες φορές. Αντίθετα η εμπλοκή, η συμμετοχική παρατήρηση, η φαινομενολογική διάνοιξη του αντικειμένου και η ιστορικότητα είναι αυτό που χαρακτηρίζει τις σχέσεις με τον κόσμο έτσι όπως τον βιώνουμε.13

Ας επιστρέψουμε στην ποίηση. Ο διαγωνισμός ποίησης «Γιάννη Κουτσοχέρα» συμπληρώνει περίπου τα είκοσι χρόνια και κάθε χρόνο στις μέρες της επετείου, 12 και 13 Δεκεμβρίου η βιβλιοθήκη Καλαβρύτων με τον άνθρωπό της, το Χρίστο Φωτεινόπουλο, υποδέχεται τους μαθητές και τις μαθήτριες που βραβεύτηκαν. Η αντιφασιστική εκπαίδευση στη χώρα μας έχει αυτή τη μοναδική ευκαιρία, μέχρι το τέλος της σχολικής χρονιάς, να αποστείλει στη βιβλιοθήκη των Καλαβρύτων τα ποιήματα που έγραψαν τα παιδιά. Οι δράσεις για μια αντιφασιστική εκπαίδευση, τα βιβλία και τα φιλμ δεν είναι πολλά και υπάρχει χώρος για καινούριες δημιουργίες. Το Εβραϊκό Μουσείο συμπληρώνει σχεδόν μια δεκαετία εκπαίδευσης στη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος κι έχει μια μεγάλη παραγωγή ντοκουμέντων. Το φιλμ του Βασίλη Λουλέ, «Φιλιά εις τα παιδιά» (2013) είναι μοναδικό και αφορά την περίοδο της κατοχής συμπληρωματικά με το «Ξυπόλυτο Τάγμα» (1955) του Γκρέκορυ Τάλλας για τους σαλταδόρους – παιδιά της γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα. Το βιβλίο του Τζον Μπόιν, «Το αγόρι με τη ριγέ πιζάμα» (Κέδρος 2005) έχει κάνει πολλές εκδόσεις και έχει και γυριστεί και φιλμ. Το αντιφασιστικό βιβλίο του Bernhard Schlihk, «Διαβάζοντας στη Χάννα» (Κριτική 1996), διδάσκεται στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και γυρίστηκε και σε φιλμ. Πρόσφατα το βιβλίο του Τοντ Στράσερ «Το κύμα» (Επιλογή 1993) γυρίστηκε κι αυτό σε φιλμ. Η στρατοπεδική λογοτεχνία επίσης είναι αυτή που υποκαθιστά τη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος. Ήδη από τη δεκαετία του '60 διδάσκεται το βιβλίο του Primo Levi «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος» (Άγρα 2005), το οποίο είναι ένα από τα πιο αγαπημένα βιβλία των εκπαιδευτικών για την διδασκαλία του Ολοκαυτώματος. Επίσης το βιβλίο του Jean Amery, «Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση» (Άγρα 2009) είναι μια συλλογή δοκιμίων, τα οποία για το συγγραφέα με δυσκολία προτείνονται για ανάγνωση από εφήβους. Φέτος ελπίζουμε και ο Janusz Korczak να έχει την τιμητική του. Πρόπερσι ήταν έτος Korczak, αλλά δεν έγιναν ιδιαίτερες εκδηλώσεις.14 Στα σχολεία μας αυτό που δουλεύεται ιδιαίτερα είναι το θεατρικό του, «Ο βασιλιάς Ματίας ο 1ος», διασκευασμένο από την Άλκη Ζέη. Η μετάφραση στην ελληνική γλώσσα του έργου τους είναι ένα αίτημα. Στο σχολείο μας, μια μικρή ομάδα παιδιών με καταγωγή από την Πολωνία εργάζεται στη μετάφραση κάποιων κειμένων του από το λογοκριμένο βιβλίο του για τους νέους, του 1929.

Όμως γενικότερα στο 35ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών η διδασκαλία του Ολοκαυτώματος αφορά τόσο το ιστορικό Ολοκαύτωμα όσο και τις μαρτυρικές πόλεις, ιδιαίτερα τα Καλάβρυτα. Κυρίως οι τάξεις που επιλέγονται για την δημιουργία εργαστηρίων ποίησης είναι η ε΄ και η στ΄ στο πλαίσιο του μαθήματος της Αγωγής του Πολίτη. Ωστόσο μια εκπαίδευση για τη δημοκρατία και το αντιφασιστικό κίνημα περιλαμβάνει αυτό που βιωματικά κάνουμε με τα παιδιά και τη θεσμική παιδαγωγική: ομάδες χωρίς αρχηγό, ομάδες όπου το κοινωνικό συμβόλαιο αντικαθιστά τη προσωποπαγή σχέση των ομάδων με την εκφορά του εξουσιαστικού λόγου.15 Όπως επίσης το πρόβλημα της μη απόδοσης της ιθαγένειας και της υπηκοότητας των παιδιών από τις άλλες χώρες, είναι αυτό που αποκλείει τα παιδιά να μην είναι πολίτες και συνδέεται με το ρατσισμό. Το εργαστήρι ποίησης στο σχολείο είναι συνδεδεμένο με μια γειτονιά, τα Εξάρχεια, η οποία έχει να επιδείξει ιστορικές και σύγχρονες αντιφασιστικές πρακτικές, καθώς είναι ταιριαστή με τον «Μεγάλο περίπατο του Πέτρου» (1971) της Άλκης Ζέη. Η δημιουργία του ΕΑΜ στην Ιπποκράτους, το κτίριο της ΕΣΠΟ στην πλατεία Κάνιγγος και η σύλληψη των μελών που ανατίναξαν αυτό το κτίριο το 1942, η διαδήλωση στη Μπουμπουλίνας στο Υπουργείο Εργασίας για να μην ισχύσει η επιστράτευση το 1942, η Μπλε Πολυκατοικία όπου ήταν το σπίτι της Σοφίας Βέμπο κι όπου ήχησε η σειρήνα του ελληνο - ιταλικού πολέμου, η Ροζαλία την αντάρτισσα στη πλατεία Εξαρχείων, η αυτοχειρία του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη αφού έδωσε τα όπλα του στον ΕΛΑΣ το 1943, το αρωματοπωλείο της γυναίκας - άρωμα, της Λέλας Καραγιάννη στην πλατεία Κάνιγγος, όλα αυτά κι άλλα αποτελούν την ιστορική εμπειρία της αντίστασης Εβραίων, κομμουνιστών και πατριωτών πάνω στην οποία εργαζόμαστε, προκειμένου να μιλήσουμε για το ολοκαύτωμα.16 Το ίδιο το σχολείο μας, έργο του αρχιτέκτονα Νικόλαου Μητσάκη, δημιουργημένο το 1932, στα χρόνια της κατοχής γνώρισε στους διαδρόμους του τον αγκυλωτό σταυρό κι έγινε, με μαρτυρίες που έχουμε, και νοσοκομείο του Ερυθρού Σταυρού. Το πρόγραμμα της γ΄ και της δ΄ τάξης, μια ακόμη χρονιά, τη σχολική χρονιά 2012/2013 ήταν ακριβώς η σχέση του χώρου και του χρόνου, σ' αυτή τη διάχυτη ιστορικότητα της γειτονιάς.17 Με αφορμή το «Μεγάλο περίπατο του Πέτρου» (1971) ανοιχτήκαμε στους γύρω χώρους και βιώσαμε την εμπειρία του φασισμού και των χρόνων της κατοχής.

Επίσης, εργαζόμενοι με το βιβλίο της Λότης Πέτροβιτς – Ανδρουτσοπούλου, «Ο καιρός της σοκολάτας»(2007) πήγαμε μαζί με τη συγγραφέα στη «Ροζαλία» και στη Μπλε Πολυκατοικία, εκεί στο διαμέρισμα της Σοφίας Βέμπο, όπου όταν ήταν μικρή την πήρε στην αγκαλιά της και διαβάσαμε μερικές σελίδες από το βιβλίο της.18 Και φέτος το βιβλίο της Φράνσης Σταθάτου, «Μυστήρια, μυστικά και μάγια στη μεγάλη πόλη» (2012) μας κράτησε παρέα όλη τη χρόνια. Στις σελίδες αυτού του βιβλίου, καθώς η συγγραφέας ήταν μαθήτρια του σχολείου μας μετά το 1945, μπορέσαμε να δούμε πάλι τα χρόνια της κατοχής, τον δάσκαλο της δ' τάξης που ήταν ανάπηρος πολέμου, τα παιχνίδια των παιδιών στην αυλή, τα καταφύγια στη γειτονιά και το ψηλό κυπαρίσσι του σχολείου, ένα χώρο με παγκάκια και ονοματισμένο τόπο δημοκρατίας, ρητορικής και επίλυσης των προβλημάτων. Στο ίδιο πλαίσιο η φετινή χρονιά 2013/2014 για τη δ΄ τάξη αφορά τον πρώτο δάσκαλο του σχολείου μας, τον Παναγή Δημητράτο που εκτελέστηκε στη Καισαριανή τον Απρίλη του 1944. Ένας δάσκαλος, ο οποίος έρχεται να διδάξει το 1932, εκδίδει βιβλία, μεταξύ αυτών και αναγνωστικά, συμμετείχε ενεργά στη πολιτική και στη Διδασκαλική Ομοσπονδία Ελλάδας και εκτελέστηκε λίγους μήνες πριν φύγουν οι ναζί από τη χώρα μας..

Ωστόσο η αθηναϊκή εμπειρία είναι διαφορετική από τις μαρτυρικές πόλεις, όπως τα Καλάβρυτα ή το Δίστομο.19 Το Ολοκαύτωμα ή η γενοκτονία είναι αυτή η ακραία εμπειρία της αναστολής της επικοινωνίας, της λήθης που συνυπάρχει με την μνήμη, της επίκλησης εκ των υστέρων της δικαιοσύνης, της συγχώρεσης, του απαράγραπτου και της γιγαντομαχίας του κακού με την έλλειψη δικαιοσύνης.20 Κάτι γιορτινές ημερομηνίες, επίσης, όπως αυτή της Μνήμης του Ολοκαυτώματος στις 27 Ιανουαρίου ή της ήττας του φασισμού στις 9 Μαΐου, μπορούν να είναι οδοδείκτες της πορείας μας, τώρα που ο εκφασισμός της ελληνικής κοινωνίας και της πολιτικής έχει βγει εκτός του ενός κόμματος της Χρυσής Αυγής; Η δυνατότητα να γράφουμε ποιήματα μας κάνει να κρατάμε την αρχή της ελπίδας, τουλάχιστο ως προς τον τρόπο που έβλεπε ο Kant την αισθητική. Ωστόσο η βαρβαρότητα έχει γενικευτεί και το όνομα του βαρβάρου δεν είναι υποχρεωτικά από την άλλη μεριά. Στο βαθμό που σήμερα γενικεύονται τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, στο βαθμό που ο φασισμός χρησιμοποιείται για να εξηγήσει πολλές εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής και στο βαθμό που οι άνθρωποι εκτελούν το καθήκον τους - με τη χαρά του καθήκοντος – νέες γενοκτονίες γενικεύονται, φροντίζοντας οι υφιστάμενοι και οι προϊστάμενοι να μην υπάρχουν πολιτικές αντιπροσωπεύσεις αυτών. Όσο η ηθική είναι η κατηγορική προσταγή του Kant, τόσο η γενίκευση της αξίωσης να είναι ο εργαλειακός λόγος ένα με την πολιτική πράξη θα ζητά να επεκταθεί. Αντί αυτού, η ερμηνευτική κατανόηση του κάθε φορά ενικού και διαφορετικού που χρειάζεται κρίση για να το πλησιάσουμε, όπως θα μας έλεγε και ο Levinas, είναι ένας άλλος δρόμος.

Κλείνοντας αυτό το κείμενο μπορούμε να θυμηθούμε τους στίχους του Celan και να νιώσουμε τη δυσκολία να εκφραστεί κανείς με την ποίηση: «Ήρθε, ήρθε/ ήρθε μια λέξη, ήρθε/ ήρθε μέσα απ' τη νύχτα/ ήθελε να φωτίσει, ήθελε να φωτίσει/.Στάχτη./ στάχτη, στάχτη/ Νύχτα/ Νύχτα – και – νύχτα. – Στο/ μάτι πήγαινε, στο υγρό/.».21 Αυτό είναι το ιστορικό Ολοκαύτωμα, το ανείπωτο.

Σημειώσεις

1 Δες για παράδειγμα τις δράσεις του Εθνικού Συμβουλίου Διεκδίκησης των Οφειλών της Γερμανίας προς την Ελλάδα [www.holocaust.gr].

2 Φωτεινή Βάκη, «Η βαρβαρότητα ως το ‘τελετουργικό του πολιτισμού.' Ο Adorno για τον ναζισμό», περιοδικό Σύγχρονα Θέματα, τχ. 122 – 123, Ιούλιος - Δεκέμβριος 2013, σελ. 130 – 134.

3 Ευτύχης Πυροβολάκης, «Τι είναι, αν υπάρχει, το ‘ασυγχώρητο' στον Derrida»; περιοδικό Σύγχρονα Θέματα, τχ. 122 – 123, Ιούλιος - Δεκέμβριος 2013, σελ. 135 - 140.

4 Δες Μπεάτα Ζουλκιέβιτς, «Γιάνους Κόρτσακ: ο ‘Γερο – Δόκτωρ'», περιοδικό The books Joyrnal, τχ. 24, Οκτώβριος 2012, σελ. 76 – 80.

5 Δες για παράδειγμα το βιβλίο της Annete Wieviorka,Το Άουσβιτς, όπως το εξήγησα στη κόρη μου, μετάφραση Κορίνα Δευτεραίου, επίμετρο Ρίκα Μπενβενίστε, Πόλις Αθήνα 2013.

6 Πρίμο Λέβι, «Η ‘τελική λύση' του φασισμού», μετάφραση Πέτρος – Ιωσήφ Στανγκανέλης, εφημερίδα Αυγή, ένθετο Αναγνώσεις, 16/3/2014, σελ. 41.

7 Για τα ζητήματα του ανείπωτου, την αργοπορίας της αναγνώρισης του Ολοκαυτώματος, και του Άουσβιτς στη γλώσσα δες Άλκης Ρήγος, «Το γεγονός και η Μνήμη του», εφημερίδα Αυγή, ένθετο Αναγνώσεις, 16/3/2014, σελ. 40.

8 Τζόρτζο Αγκάμπεν, «Η τελική λύση του φασισμού. Αυτό που μένει από το Άουσβιτς», μετάφραση Πέτρος – Ιωσήφ Στανγκανέλης, εφημερίδα Αυγή, ένθετο Αναγνώσεις, 16/3/2014, σελ. 23.

9 Walter Benjamin, Θέσεις για τη φιλοσοφία της ιστορίας, μετάφραση κολεκτίβα bajaj, Λέσχη των Κατασκόπων, Αθήνα 2014, σελ. 12 – 13.

10 Άννα Μαρία Δρουμπούκη, «Οι ‘διαιρεμένες μνήμες' των μαρτυρικών χωριών: η 13η Δεκεμβρίου στα Καλάβρυτα και οι αναπαραστάσεις της», περιοδικό Τα Ιστορικά, τ. 29, τχ. 56, Ιούνιος 2012, Μέλισσα, Μουσείο Μπενάκη, σελ. 193 – 210.

11 Δες μερικές προσωπικές σκέψεις πριν προχωρήσει κανείς στη διδασκαλία του ολοκαυτώματος των Καλαβρύτων στο Χαράλαμπος Μπαλτάς, «Η ποίηση στο ραδιόφωνο», περιοδικό Δέλεαρ, περίοδος στ΄, τχ. 7, 2004 – 2005, σελ. 116 - 123.

12 Μερικά δημοσιευμένα ποιήματα των παιδιών μπορεί να δει κανείς στο Χαράλαμπος Μπαλτάς (επιμέλεια), Οι φιλίες των παιδιών (2008 – 2013), στον ιστότοπο της παιδαγωγικής ομάδας «Το Σκασιαρχείο - πειραματικοί ψηλαφισμοί για ένα σχολείο της κοινότητας» στο www. Skasiarxeio.wordpress.com.

13 Έντμουντ Χούσερλ, Η κρίση της ευρωπαϊκής ανθρωπότητας και η φιλοσοφία, εισαγωγή – μετάφραση - σχόλια Παύλος Κόντος, Εκκρεμές, Αθήνα 2011, σελ. 89 – 96.

14 Όμως για το 2014 έχουμε εκδηλώσεις. Στο φεστιβάλ πολυφωνίας στη Θεσσαλονίκη, τέλη Μαΐου, ένα στρογγυλό τραπέζι για τον Korczak και από την παιδαγωγική ομάδα «Το Σκασιαρχείο – πειραματικοί ψηλαφισμοί για ένα σχολείο της κοινότητας», σε συνεργασία με τον Συνήγορο του παιδιού, ένα διήμερο τον Οκτώβριο του ίδιου έτους.

15 Jean Vial, «Εξέταση των παιδαγωγικών μεθόδων από την κοινωνική σκοπιά», μετάφραση Γιώργος Παπαγεωργίου, στο Maurice Debesse - Gaston Mialaret, Οι Παιδαγωγικές Επιστήμες, Γ. Α. Βασδέκης, προλεγόμενα Χρήστος Φράγκος, τ. 6, Δίπτυχο, Αθήνα 1985, σελ. 397 – 433.

16 Για περισσότερα στοιχεία για τη γειτονιά μας δες Μενέλαος Χαραλαμπίδης, Η εμπειρία της κατοχής και της αντίστασης στην Αθήνα, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2012.

17 Δες Αθήνα Καρανάση, Έλενα Μολασιώτη (επιμέλεια), Ένα μαγικό καπέλο στα Εξάρχεια, Αθήνα 2013 και Χαράλαμπος Μπαλτάς, Ελισάβετ Παντελιάδου (επιμέλεια), Τα παιδιά – πουλιά των Εξαρχείων, Ένα βιβλίο βασισμένο στο μυθιστόρημα της Λενέτας Στράνη «Το ξενοπούλι κι συνορίτης ποταμός», Αθήνα 2013.

18 Η Λότη Πέτροβιτς – Ανδρουτσοπούλου έχει ένα βιβλίο της για τα Καλάβρυτα και την αποφράδα ημέρα στις 13 Δεκεμβρίου του 1943, το «Λάθος, κύριε Νόιγκερ!» (1989). Αλληλογραφώντας μαζί της μου θύμισε τις σελίδες αυτές που περιγράφουν το τι έγινε εκείνες τις ημέρες, το ρόλο των ανταρτών και τη ναζιστική θηριωδία, καθώς και το ποίημα του Γιάννη Κουτσοχέρα: «Τι απαντούν/ οι αυτουργοί και οι συνεργοί/ οι που δίδασκαν/ ή διδάσκονταν/ Γκαίτε/ Μπετόβεν/ Βάγκνερ (…) Τώρα αγκυλωτά δάκτυλα/ κροταλίζοντας ομαδικά το θάνατο/ στα Καλάβρυτα του '43». Την ευχαριστώ πολύ! Δες Λότη Πέτροβιτς – Ανδρουτσοπούλου, Λάθος, κύριε Νόιγκερ!, Πατάκης 1989, σελ. 93 – 103.

19 Για μια προσέγγιση του Δίστομου στη σχολική τάξη δες Ζέτα Παπανδρέου, «Ναζιστική κατοχή στην Ελλάδα και άσκηση αντιποίνων», στο Άγγελος Παληκίδης (επιμέλεια), Κριτικές προσεγγίσεις του ναζιστικού φαινομένου, Από την ιστοριογραφία και τη πολιτική θεωρία στη σχολική ιστορική μάθηση, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2013, σελ. 253 – 276.

20 Paul Ricoeur, Η Μνήμη, η Ιστορία, η Λήθη, μετάφραση Ξενοφών Κομνηνός, Ίνδικτος, Αθήνα 2013, σελ. 775 – 783.

21 Paul Celan, Στρέττο, επίμετρο Peter Szondi, μετάφραση Θεόδωρος Άδραστος, Υπερίων, Θεσσαλονίκη 1996, σελ. 13.

* δάσκαλος στο 35ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών. Τα σχολικά έτη 2010/ 2012 ήταν υπεύθυνος Αγωγής Υγείας στην Α΄ Διεύθυνση Π. Ε. Αθηνών

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL