ΤΟΥ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥ ΜΠΑΛΤΑ*
Η σχολική χρονιά 2012/2013 είναι αφιερωμένη στον αντιφασιστικό αγώνα,1 στην επιστροφή της ιδιότητας του πολίτη, στην απόδοση της ιθαγένειας στα παιδιά των μεταναστών και στη δυνατότητα να έχουν πολιτικό άσυλο οι κατατρεγμένοι της γης. Συγχρόνως αυτή η χρονιά είναι επίσης αφορμή για στοχασμό. Θέλουμε την πολιτική μέσα στα σχολεία ή δεν την θέλουμε; Νοείται μάθημα Πολιτικής στο σχολείο με παιδιά που δεν θα γίνουν πολίτες; Το σχολείο, το οποίο υπερασπίζει την ισότητα, μπορεί να νοηθεί να κάνει μια τέτοια διάκριση και το μάθημα να γίνεται μόνο για τα παιδιά που θα γίνουν πολίτες;
Ας δούμε κάποιες έννοιες. Η ιδιότητα του πολίτη σήμερα αποτελεί ένα νέο αντικείμενο στοχασμού.2 Η χρήση όμως της έννοιας πολίτης σημαίνει τον αποκλεισμό αυτού που δεν είναι πολίτης, είτε ως προς την ιθαγένεια και την υπηκοότητα, είτε ως προς την πλευρά της πολιτικής συμμετοχής. Το πρόβλημα της εκπροσώπησης και του εκπροσωπούμενου στις δυτικές δημοκρατίες αναπαριστάται με την μορφή της παθολογίας και της κρίσης αντιπροσώπευσης της δημοκρατίας. Επίσης ο έχων (ή η έχουσα) την ιδιότητα του πολίτη μπορεί να την αχρηστεύει και ο μη έχων να βρίσκεται σε κατάσταση εξαίρεσης. Η ιδιότητα του πολίτη δεν είναι μόνο αντιμέτωπη με την υποκειμενικότητα του ιδιώτη ή του καταναλωτή, του φτωχού ή του πλούσιου, του δημοκράτη ή του γίγνεσθαι - φασίστα, είναι επίσης αντιμέτωπη με την υποκειμενικότητα του αριστοτελικού άπολι, ο οποίος μπορεί να είναι ο στερούμενος της υπηκοότητας, ο υψίπολις αλλά και ο κοσμοπολίτης. Ο εγκατεστημένος είναι σε διαμάχη με τον νομάδα και τον ξένο, μια διαμάχη που παίρνει μορφές βαρβαρότητας, όπως αυτές που γνωρίζουμε από τα ΜΜΕ και τις ΜΚΟ την περίοδο της ελληνικής κρίσης (2010-). Τι μπορούμε να κάνουμε για όλα αυτά;
Θέλουμε ένα τόπο αντίστασης κι αυτός είναι το σχολείο της κοινότητας.3 Οι συλλογικές δράσεις στον χώρο του σχολείου - αλλά και έξω απ' αυτό με την αποσχολειοποίηση [deschooling] – είναι η πολιτειότητα [citizenship] της επόμενης περιόδου, με αποκορύφωμα το 2014, το οποίο σύμφωνα με την UNESCO, είναι το έτος πολιτειότητας. Το πλήθος [multitude] –το όνομα των αποκλεισμένων παιδιών και των ανθρώπων– είναι το αναδυόμενο υποκείμενο αυτής της καθολικής αντίστασης στις πλατείες στη διάρκεια της ελληνικής κρίσης.4 Με τις έννοιες πολίτης και μη - πολίτης οι δυτικές μετανεωτερικές κοινωνίες, ως «μετά το έθνος-κράτος κοινωνίες», δοκιμάζονται μέσα σ' αυτά τα μη - ικανοποιητικά κριτήρια για τον ποιον/ ποια θα αποκαλούν πολίτη, σ' αυτό που αποκαλούμε παθητική συμμετοχή στην πολιτική και αυτό που ονομάζεται απαξίωση της πολιτικής. Ειδικά στο περιβάλλον της τάξης με την συμμετοχή αλλόγλωσσων παιδιών, η διδασκαλία/ μάθηση του αντικειμένου της πολιτικής γίνεται με την αφοριστική απόφανση του είδους «μερικοί από εσάς εδώ μέσα δεν είναι ή δεν θα γίνουν πολίτες ποτέ». Η έννοια του πολίτη - υπηκόου έχει κι αυτή προβληματοποιηθεί. Όψεις και πλευρές μιας εναλλακτικής ευέλικτης ιδιότητας του πολίτη, ακόμα και από τη σκοπιά του φύλου, χωρίς κλειστή ταυτότητα, με έντονο το κριτήριο της πολιτικής συμμετοχής και με τα χαρακτηριστικά του νομαδικού υποκειμένου, ήδη τίθεται στη δημόσια σφαίρα.5 Η διδακτική της πολιτικής χρειάζεται αυτόν τον ριζοσπαστικό προσανατολισμό, την ιδιότητα του πολίτη για όλα τα παιδιά που έχουμε στα σχολεία μας. Αν πολιτική σημαίνει επίλυση των προβλημάτων, τότε η ανάδειξη της λύσης τους είναι πολιτική πράξη. Η παιδική ηλικία και η πολιτική είναι πιο κοντά από ποτέ.
Η προσέγγιση της διδακτικής της πολιτικής επιστήμης εδώ είναι κονστρουκτιβιστική και δίνει προτεραιότητα στους όρους που προηγούνται της επιστήμης, όπως είναι η πολιτική αδιαφορία ή ο βιόκοσμος των υποκειμένων.
Το ζήτημα είναι ποια θεωρία απαντά στο πρόβλημα της ιδιότητας του πολίτη σήμερα. Το ξεπέρασμα των προβλημάτων, την ώρα που το 1/8 των παιδιών στην Ελλάδα είναι χωρίς την ιδιότητα του πολίτη, θα μπορούσε να γίνει με την νομαδική υποκειμενικότητα του πλήθους, όπου όλοι/ες θα είχαν την ιδιότητα του πολίτη. Η προβληματική του Antonio Negri στην Αυτοκρατορία ήταν η πρόταση υιοθέτησης από τα κινήματα και τις κυβερνήσεις της παγκόσμιας υπηκοότητας και απέβλεπε στην άρση αυτού του αποκλεισμού, με υποκείμενο αυτής της διαδικασίας μετασχηματισμού το πλήθος.6
Η αντίθεση εθνικής κυριαρχίας και κοσμοπολιτισμού παραμένει ανοιχτή και οι λίγες πολιτικές και φιλοσοφικές προσπάθειες7 για την υπέρβαση αυτής της αντίθεσης με τις πόλεις – καταφύγια παραμένουν ουτοπία. Ο εν δυνάμει πολίτης, το παιδί που θα γίνει πολίτης, είναι το ζητούμενο. Η πρόσφατη απόφαση για την αντισυνταγματικότητα του νόμου 3838/2010, αλλά και η μη εφαρμογή του τελευταίου προσφυγικού νόμου 3907/ 2011, θέτει ζητήματα μη ιδιότητας του πολίτη και φασιστικό - φιλελεύθερες αντιλήψεις για την έξοδο της πολιτικής από την πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Στο παρελθόν αυτοί οι αποκλεισμοί αφορούσαν το φύλο, τις μειονότητες, τα πολιτικά φρονήματα, την εθνικοφροσύνη κι αυτό που αποκαλείται αποκλεισμένες πολιτικές ταυτότητες.8 Σήμερα ο αποκλεισμός αφορά μετανάστες, πρόσφυγες αλλά και ευρωπαίους πολίτες οι οποίοι είναι σχεδόν υποχρεωμένοι στην Ελλάδα να ζουν σ' ένα ρατσιστικό και ξενοφοβικό – στα όρια του εγκλήματος – περιβάλλον, τόσο στις κάθετες όσο και στις οριζόντιες σχέσεις. Ο μη πολίτης είναι το θύμα της Χρυσής Αυγής. Χρειάζεται λοιπόν αγώνας.
Ένα πεδίο αγώνα είναι ο υπό σκλήρυνση νόμος για την ιθαγένεια. Ο ν. 3838/2010 διευρύνει την ιδιότητα του πολίτη στην δεύτερη γενιά των μεταναστών, ενώ στην τρίτη την δίνει αυτοδίκαια. Κι αυτός κρίθηκε αντισυνταγματικός από το Συμβούλιο της Επικρατείας κι είναι έτοιμη η νομοθετική κατάργησή του με απόφαση της Βουλής. Ο αριθμός των παιδιών που πήραν την ελληνική ιθαγένεια την προηγούμενη διετία ήταν μικρός, περίπου 6.000. Αν προσθέσουμε τον μικρό αριθμό, είτε των αιτήσεων για πολιτογράφηση είτε των πολιτικών ασύλων που δίνονται ύστερα από τον μικρό αριθμό αιτήσεων, τότε είναι ένα ζήτημα ποιος είναι ο αριθμός τελικά όλων αυτών για τους οποίους τίθενται ζητήματα όπως αυτά της προβληματικής μας.9 Τελικά η μη εφαρμογή στη πράξη της Συνθήκης της Γενεύης (1951), το ασύμπτωτο της ιδιότητας του πολίτη με τον μετανάστη ή τον πρόσφυγα και οι διαχωριστικές γραμμές που καθιστούν την Ευρώπη φρούριο από τις άλλες ηπείρους και τους άλλους πολιτισμούς, οδηγεί στο συρματόπλεγμα. Ένα συρματόπλεγμα που παίρνει πολλά δυνατά ονόματα,1 είτε είναι ο φράχτης του Έβρου, είτε οι κάμερες για την επιτήρηση του πληθυσμού και του βιοπολιτικού ελέγχου της ζωής των ανθρώπων. Ο αγώνας σ' αυτό το τοπίο είναι να ενημερώσουμε τα παιδιά για τον νόμο κάνουμε μάθημα την ιδιότητα του πολίτη, να την συσχετίσουμε με τους αγώνες των γυναικών για την απόκτηση των πολιτικών δικαιωμάτων, να ενημερώσουμε τους γονείς και να βοήσουμε στην κατάθεση της αίτησης. Να τον υπερβούμε, τώρα που τον σκληραίνουν και να ζητήσουμε την ιδιότητα του πολίτη για όλα τα παιδιά χωρίς προϋποθέσεις. Να παίξουμε στις τάξεις μας τα σποτάκια για την ιθαγένεια της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου. Όπως επίσης να εγγράφουμε όλα τα παιδιά – πρόσφυγες στο σχολείο στις τρεις μέρες μετά την άφιξη στη χώρα μας, ανεξάρτητα αν έχουν χαρτιά.
Η σχέση της Πολιτικής με την Θρησκεία είναι άλλο ένα πεδίο αγώνα. Η έλλειψη συγκρουσιακής μεθοδολογίας ανάμεσα στις επιστήμες, τις τέχνες, την θρησκεία και την πολιτική ως επιστημονικά αντικείμενα του σχολείου, έχει ως επίπτωση τα αδιευκρίνιστα όρια ανάμεσα στον πιστό και τον πολίτη. Η πολιτική είναι μια έξοδος από τον θεολογικό τρόπο σκέψης. Ο κοσμοπολιτισμός είναι μια ένωση πολιτικής και θεολογίας. Οι Τρεις Ιεράρχες ανέδειξαν τα ζητήματα τόσο της φτώχειας10 όσο και της ρητορικής, της ικανότητας του ομιλητή για πειθώ. Έτσι ένα από τα θέματα του αγαπούν τα παιδιά, όπως αυτό της έγκλησης του πλούσιου και του φτωχού, μπορεί να αποτελέσει ζήτημα τόσο πολιτικής δικαιοσύνης, όσο και γενικότερα ζήτημα μια παύλειας αντίληψης για τον πολίτη του ουρανού. Ο αγώνας όμως είναι διπλός: και να ενισχυθεί η σχέση του πολιτικού με την θεολογία, αλλά και να διαχωριστεί από τις συντηρητικές εκδοχές της. Το αγωνιστικό πλαίσιο είναι ο διαφωτισμός, η δυνατότητα του παιδιού με βάση τις εγκυκλίους (91109/ Γ2/ 10.7.2008 και 10407/ Γ2/ 4.8.2008) να απαλλαγεί από το μάθημα των θρησκευτικών χωρίς υποχρεωτικά να δηλώνει την ετεροδοξία του. Αλλά και η ενδυνάμωση της υποκειμενικότητας μέσα από τα πολιτικά συναισθήματα της ελπίδας, της αγάπης, του θάρρους και του ενθουσιασμού. Αυτό σημαίνει τόσο την εμπέδωση της διάκρισης ιδιωτικού και δημόσιου, όσο και την ενίσχυση του προσωπικού στοιχείου στην υπεράσπιση των πολιτικών ιδεών. Ο δρόμος της Θεολογίας της Απελευθέρωσης μπορεί να συναντηθεί με αντιναζιστικές κοσμικές μορφές της πολιτικής μέσω της συνύφανσης στο ίδιο πρόσωπο του φτωχού, του πολίτη και του πιστού. 11 Η διαφωτιστική επίκληση της ελεύθερης επιλογής κάνει το μήνυμα της αλλαγής του κόσμου ακόμα πιο δυνατό, ακριβώς γιατί η νεωτερικότητα είναι συνυφασμένη με την ελευθερία του προσώπου. Η απαλλαγή από το μάθημα των θρησκευτικών είναι ένα νέο αγωνιστικό πεδίο, το οποίο δεν αφορά αποκλειστικά την ετεροδοξία και την παραγωγή κάποιων μειοψηφιών οι οποίοι είναι αλλόθρησκοι. Κι αυτό σημαίνει να κάνουμε διαφωτισμό με τα παιδιά, τους γονείς και την κοινότητα του σχολείου, έχοντας στο νου την καντιανή δημόσια σφαίρα για την αλλαγή του κόσμου. Διαφωτισμός που άλλες φορές σημαίνει διαχωρισμό της θρησκείας από την πολιτική κι άλλες φορές συνάντηση του πιστού, του πολίτη και του φτωχού στο ίδιο πρόσωπο.
Ένα ακόμη πεδίο αγώνα είναι η κακοποίηση του παιδιού από τους ενήλικες, η σωματική τιμωρία ως μέθοδος αλλαγής της συμπεριφοράς του. Σύμφωνα με τον ν. 3500/ 2006 η σωματική τιμωρία απαγορεύεται, ωστόσο το ξύλο είναι στη ζωή του παιδιού, είτε από τους ενήλικες είτε από τα ίδια τα παιδιά μεταξύ τους. Το σώμα και το φύλο [gender] αισθητοποιούνται. Η πολιτική απέναντι στη σωματική τιμωρία μπορεί να είναι μια καμπάνια στο σχολείο κατά της σωματικής τιμωρίας, η οποία μεθοδεύεται από μία τάξη και μετακινείται στις άλλες.12 Μια άλλη περίπτωση είναι η παιδαγωγική της αυλής, η μετατροπή της αυλής σε χώρο παιδαγωγικού περιεχομένου, ο οποίος δεν αντιμετωπίζεται συμβατικά ως διάλειμμα των παιδιών ή χώρος άθλησης, με τη στενή σημασία του όρου. Εξάλλου σήμερα η συζήτηση αφορά εν πολλοίς την παιδαγωγική της αυλής13 ακριβώς γιατί είναι και ο χώρος του κοινωνικού συμβολαίου με τις διακυμάνσεις του, την υπεράσπισή του ή την παραβίασή του. Η παραδοχή είναι πως από την ώρα που οι εκπαιδευτικοί δεν τιμωρούν πια σωματικά τα παιδιά, τα παιδιά όλο και περισσότερο βγάζουν τη βία μεταξύ τους, αλλά και οι γονείς φαίνεται να τα κακοποιούν. Το bullying, αυτό που αποκαλούμε εκφοβισμός, είναι στην ημερήσια διάταξη πια στα σχολεία μας, αλλά συσχετίζεται και με τις δράσεις της Χρυσής Αυγής. Η μη χρήση της σωματικής τιμωρίας, η μη χρήση του σώματος και της επιβολής του, αποβάλλει συγχρόνως το έδαφος για την ανάπτυξη ναζιστικών ιδεών.
Η δυναμική των ομάδων είναι ένα ακόμη πεδίο αγώνα γιατί συνδέεται με αυτό που στην πολιτική επιστήμη αποκαλείται ταυτότητες και συλλογική δράση.14 Οι ομάδες δεν είναι μόνο αυτές που είναι προϊόν της κοινωνικοποίησης των παιδιών, η οικογένεια, το σχολείο, η εκκλησία ή οι συνομήλικοι, αλλά κι αυτές που μετατρέπουν το περιεχόμενό τους σε πολιτική ταυτότητα, αυτές που δημιουργούνται με κριτήρια. Έτσι έχουμε πολλά ονόματα αυτών των ομάδων, τα οποία χρησιμοποιούνται κάθε φορά που προκύπτουν ζητήματα συλλογικής δράσης, όπως «εμείς, τα παιδιά, τα συλλογικά όργανα του σχολείου, τα κορίτσια, οι μικροί, ή οι μαθητές/τριες κάποιας τάξης». Συγχρόνως τα παιδιά μπορούν να ταξινομηθούν σε ομάδες με βάση τις εθνικότητες, το φύλο, τα ενδιαφέροντα, τα προβλήματα που θέλουν να λύσουν ή την ταξική αίσθηση που έχουν σε σχέση με τον πλούτο ή την φτώχεια. Με αυτή την έννοια η δημιουργία ομάδων, η δυνατότητα των παιδιών από ένα ομοιογενές σύνολο να μετασχηματιστούν σε ομάδες, οι οποίες θέτουν ζητήματα αναγνώρισης από τα υπόλοιπα συλλογικά όργανα του σχολείου, ή η ρητορική τους για ένταξη και νέων μελών, είναι μια πολιτική διαδικασία. Η πειθώ, η ρητορική, το σώμα, το φύλο [gender] και τα συναισθήματα μπορούν να χρησιμοποιηθούν άφοβα. Σ' αυτή την διαδικασία η δυναμική των ομάδων δημιουργεί μειοψηφίες και πλειοψηφίες σε σχέση με την ιδιότητα του πολίτη. Αλλά και φέρνει αντιμέτωπο το παιδί με την δημοκρατία και την εφήμερη ομαδοποίησή του. Το να τολμά ο/η εκπαιδευτικός την δυναμική των ομάδων, έτσι ώστε τα παιδιά να αισθάνονται την πολιτική όπως την πίστη, ένα δρόμο που μπορούν να την χρησιμοποιούν για να πετύχουν την βελτίωση της ζωής τους, σημαίνει πως μέσα από τις αναδυόμενες πολιτικές πρακτικές κατασκευάζει δράσεις με στόχους στη σχολική κοινότητα. Και σημαίνει επίσης ότι εισάγει την πολιτική στην εκπαίδευση, καθώς τα παιδιά δεν παραμένουν μόνο σε ένα υπό επιτήρηση καθεστώς, αλλά μετέχουν στο Σχολικό Συμβούλιο με δικαίωμα γνώμης. Το να εργαστεί ο/η εκπαιδευτικός για μια αίσθηση του ανήκειν σημαίνει πως κάνει μια παιδαγωγική πέραν του ατόμου και δημιουργεί ομάδες μέσα από ταξινομήσεις για να δουν τα παιδιά πως μετατρέπεται η πολιτική σε συλλογική δράση. Η δημιουργία ομάδων και το συναίσθημα του ανήκειν είναι μια καλή απάντηση στον πολιτικό φασισμό στα σχολεία μας.
Κλείνοντας, το θέμα είναι να μπει η πολιτική στο σχολείο. Η πολιτική μπήκε ως Αγωγή του Πολίτη μετά τον εμφύλιο πόλεμο το 1949, για να βγει τελικά με τον αντικομουνισμό. Σήμερα με την είσοδο της Χρυσής Αυγής στα σχολεία καλείται να βγει μαζί με την Χρυσή Αυγή, όπως θα ήθελε το Υπουργείο Παιδείας. Όμως είναι η ώρα να μπει κι ας παραμένει ακόμα ένα ταμπού, όπως η ιστορία, η σεξουαλικότητα και ο Θεός. Τότε μπορούμε να μιλάμε για το σχολείο της κοινότητας, στο οποίο θα επανέλθουμε.
1 Ειδικότερα όλος ο Μάρτης ήταν αφιερωμένος στα παιδιά όλου του κόσμου που είναι στη χώρα μας και που γεννήθηκαν σ΄ αυτήν και βρίσκονται σε καθεστώς εξαίρεσης. Στις 6 Μάρτη ήταν πανελλήνια μέρα κατά της βίας, στις 21 Μάρτη παγκόσμια ημέρα κατά του ρατσισμού – όπου κι ευτυχώς το Υπουργείο Παιδείας έστειλε εγκυκλίους για να προστατευτούν οι εκπαιδευτικοί από τις αθέμιτες επιθέσεις της Χρυσής Αυγής – και στις 30 Μάρτη μεγάλο συλλαλητήριο, στο οποίο το αίτημα ήταν να γίνουν όλα τα παιδιά πολίτες.
2 Δες για παράδειγμα Γεράσιμος Κουζέλης, Δημήτρης Χριστόπουλος (επιμέλεια), Ιδιότητα του Πολίτη. Πολιτικός λόγος, ιστορία και κανόνες σε συγκριτικές προοπτικές, Πατάκης, Αθήνα 2012.
3 Μπάμπης Μπαλτάς, «Για το σχολείο της κοινότητας: Το παράδειγμα του 35ου Δημοτικού Σχολείου Αθήνας», περιοδικό Λεύγα, τχ.8, Αθήνα 2012, σελ. 55 – 60.
4 Κώστας Δουζίνας, Αντίσταση και Φιλοσοφία στην κρίση. Πολιτική, ηθική και Στάση Σύνταγμα, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2011, σελ. 187 – 223.
5Rosi Braidotti, «Η Ευρώπη δεν μας κάνει να ονειρευόμαστε», μετάφραση Μάρλεν Λογοθέτη, Παναγιώτης Καλαμαράς, περιοδικό Αυτονοmedia, τχ. 19, Φθινόπωρο 2004, σελ. 62-68. Η πολιτική ενοποίηση της Ευρώπης για τους Negri και Hardt θα μπορούσε να είναι η απάντηση σ' αυτό το γεμάτο έλλειψη φαντασιακό της Ευρώπης. Για μια σημερινή προβληματική πολιτικής ενοποίησης της Ευρώπης δες Βασίλης Αλεξάκης, Fernando Savater (κα), «Για την Ευρώπη, το μέλλον είναι πολιτική ένωση ή βαρβαρότητα», Le Monde, μετάφραση Ελένη Τσερεζόλε, εφημερίδα Αυγή, 27/1/2013, σελ. 61.
6 Michael Hardt - Antonio Negri, Αυτοκρατορία, μετάφραση Νεκτάριος Καλαϊτζής, Scripta, Αθήνα 2002, σελ. 524.
7 Δες Jacques Derrida, Πέραν του κοσμοπολιτισμού, μετάφραση – σημειώσεις Βαγγέλης Μπιτσώρης, Κριτική, Αθήνα 2003, σελ. 20 – 29.
8 Αντώνης Λιάκος, «Πολλαπλές διαδρομές για την ιδιότητα του πολίτη. Η θεωρία του T. H. Marshall και η ελληνική περίπτωση», στο Steven G. Ellis, Gudmundur Halfdanarson, Ann Katherine Isaacs (επιμέλεια), Πολίτες στην Ευρώπη, μετάφραση Παρασκευή Αράπογλου, Επίκεντρο, Αθήνα 2011, σελ. 141 – 149.
9 Τα μεγαλύτερα προβλήματα που αφορούν τους πρόσφυγες είναι ο μικρός αριθμός χορήγησης πολιτικού ασύλου και η μεταβίβαση των αρμοδιοτήτων γι' αυτό το θέμα στην αστυνομία. Σύμφωνα με την Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου το 2007 από τα 20.684 αιτήματα ασύλου που εξετάστηκαν σε α΄ βαθμό χορηγήθηκε άσυλο σε 8 μόνο περιπτώσεις ενώ από 6.448 αιτήματα που εξετάστηκαν σε β΄ βαθμό χορηγήθηκε άσυλο σε 132 περιπτώσεις. Το 2008 εξετάστηκαν σε α΄ βαθμό 29.573 αιτήματα και χορηγήθηκε άσυλο σε 14 περιπτώσεις, ενώ από τα 3.342 αιτήματα που εξετάστηκαν σε β΄ βαθμό χορηγήθηκε άσυλο σε 344 περιπτώσεις. Δες Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (2010), Ετήσια έκθεση 2009, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα, σελ. 51 - 57. Δες επίσης Nada Merheb (επιμέλεια), (2008), Οι πρόσφυγες του κόσμου 2006, Αναγκαστικές μετακινήσεις πληθυσμών στη Νέα Χιλιετία, Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες,, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
1Ολιβιέ Ραζάκ, Πολιτική ιστορία του συρματοπλέγματος, μετάφραση Διονύσης Παπαδουκάκης, Βάνιας, σελ. 75 – 88.
10 Δες για παράδειγμα, Μέγας Βασίλειος, Ομιλία προς τους πλουτούντας, μεταγραφή Γιώργος Κοροπούλης, εφημερίδα Αυγή, 6/1, Αθήνα 2013.
11 Για το θεολογικό ρεύμα αυτό δες Gustavo Gutierrez, Θεολογία της απελευθέρωσης, μετάφραση Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, επιμέλεια Θοδωρής Δρίτσας, Άρτος Ζωής, Αθήνα 2012. H Θεολογία της Απελευθέρωσης του Gustavo Gutierrez συναντιέται με την κριτική παιδαγωγική του Paolo Freire και το θέατρο των καταπιεσμένων του Augusto Boal και τα κοινωνικά κινήματα. Δες επίσης Raul Zibechi, Αυτονομίας και χειραφετήσεις. Η Λατινική Αμερική σε κίνηση, Αλάνα, Αθήνα 2010, σελ. 31 – 48.
12 Δες Μπάμπης Μπαλτάς, «Το μάθημα της πολιτικής στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση και ο Συνήγορος του Παιδιού: το παράδειγμα μιας συνεργασίας με το 35ο Ολοήμερο Δημοτικό Σχολείο», περιοδικό Γέφυρες, τχ.49, Αθήνα 2009, σελ. 32 – 35.
13 Μαρκ Φερρό, Φιλίπ Ζαμμέ, Ποιες γνώσεις και ποιες αξίες να μεταδώσουμε στα παιδιά μας;, μετάφραση Πελαγία Μαρκέτου, Μεταίχμιο, Αθήνα 2000, σελ. 173 – 183.
14 Χρήστος Λυριντζής, Σύγκριση και ερμηνεία, Η πορεία και οι προοπτικές στη σύγχρονη πολιτική ανάλυση, Νήσος, Αθήνα 2001, σελ. 92-102.
*Δάσκαλος στο 35ο Ολοήμερο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών, υποψήφιος διδάκτορας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και αρθρογραφεί τακτικά στο περιοδικό «Σύγχρονη Εκπαίδευση».
