Live τώρα    
21°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
21 °C
20.2°C23.6°C
2 BF 62%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Ελαφρές νεφώσεις
20 °C
17.4°C22.5°C
2 BF 64%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
18 °C
18.2°C19.9°C
4 BF 68%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Σποραδικές νεφώσεις
24 °C
21.0°C24.8°C
4 BF 46%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
22 °C
21.9°C23.5°C
3 BF 40%
Μια κοινωνιοψυχολογική ματιά / Η Χρυσή Αυγή στην τάξη και η «τάξη» της Χρυσής Αυγής
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Μια κοινωνιοψυχολογική ματιά / Η Χρυσή Αυγή στην τάξη και η «τάξη» της Χρυσής Αυγής

Ξένια Χρυσοχόου*

Η δολοφονία του Παύλου Φύσσα και τα όσα ακολούθησαν άνοιξαν τη συζήτηση για τη διείσδυση της Χρυσής Αυγής σε κομμάτια του κρατικού μηχανισμού και στη γενικότερη κοινωνία. Όσοι ασχολούνται με την εκπαίδευση από καιρό είχαν επισημάνει την έντονη παρουσία της Χρυσής Αυγής στα σχολεία όπου νέα παιδιά δεν δίσταζαν να δηλώσουν συμπάθεια για το ναζιστικό μόρφωμα. Κάποιοι τόνιζαν τη σημασία που έχει η απουσία ιστορικής γνώσης και συλλογικής μνήμης στους νέους με την ελπίδα ότι αν μάθουν την αλήθεια για τους Ναζιστές θα αποτραπούν από την υιοθέτηση τέτοιων απόψεων. Όπως και σήμερα κάποιοι πιστεύουν ότι η δολοφονία ενός νέου ανθρώπου και οι αποκαλύψεις που ακολούθησαν θα δείξουν στους ψηφοφόρους της Χρυσής Αυγής ποιους ψήφισαν, θα τους απομακρύνουν από αυτό το μόρφωμα φασισμού και εγκληματικότητας. Αν κρίνει κανείς, όμως, από πρόσφατες δημοσκοπήσεις, το ποσοστό της Χρυσής Αυγής, αν και μειώθηκε, δεν έπεσε στα επίπεδα που τα γεγονότα θα επέβαλλαν. Δεν βλέπουν πια καθαρά οι συμπολίτες μας ποια είναι η Χρυσή Αυγή; Είναι όλοι τους φασίστες και εγκληματίες; Γιατί νέα παιδιά αποδέχονται αυτές τις απόψεις;

Θα προσπαθήσω, συνοπτικά, να σκιαγραφήσω μια κοινωνιοψυχολογική ερμηνεία του φαινομένου της ανόδου και της διατήρησης των απόψεων της Χρυσής Αυγής και του γιατί συγκίνησαν νέους.

Η κοινωνιο-ψυχολογική έρευνα μας διδάσκει ότι ακόμα και αν κάποιος διακρίνει την σωστή θέση, τη θέση που ανταποκρίνεται ακόμα και σε μετρήσιμα, αντικειμενικά δεδομένα, δεν είναι σίγουρο ότι θα την υποστηρίξει όταν βρεθεί παρουσία άλλων που λένε το αντίθετο. Οι έρευνες (Asch 1952) που έδειξαν ότι η ομόφωνη παρουσία άλλων μπορεί να οδηγήσει κάποιον να παραδεχτεί μια άποψη, ενώ γνωρίζει ότι είναι λάθος, ώστε να μην φανεί ότι διαφέρει από την ομάδα, εξηγήθηκαν αρχικά ως μια τάση συμμόρφωσης προς την πλειοψηφία. Όμως, αργότερα φάνηκε ότι μπορεί κανείς να πεισθεί και από μια μικρή ομάδα κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες, όταν μια μικρή (σε αριθμό και δύναμη) ομάδα σταθερά πρεσβεύει κάτι, δείχνει ανιδιοτελής και αυτόνομη, δεν φαίνεται δογματική και φαίνεται αφοσιωμένη στον αγώνα της: μια ενεργή μειονότητα (Moscovici 1976, Παπαστάμου 2008).

Τις φασιστικές απόψεις δεν τις γέννησε η κρίση, προϋπήρχαν. Αυτό που έκανε η κρίση ήταν να δώσει έδαφος στη Χρυσή Αυγή να δράσει προπαγανδιστικά ως ενεργή μειονότητα σε ένα τοπίο θολό, όπου τα όνειρα και οι προσδοκίες ματαιώνονταν μαζί με την πτώση του βιοτικού επιπέδου των ανθρώπων, όπου οι ελπίδες μιας κοινωνικής κινητικότητας και ευημερίας διαψεύδονταν, και όπου οι πολιτικές λιτότητας δεν μπορούν να εφαρμοστούν παρά με αυταρχισμό και περιστολή δικαιωμάτων.

Σε αυτό το περιβάλλον έδρασε και η Χρυσή Αυγή στα σχολεία εκμεταλλευόμενη την απογοήτευση των εφήβων που μεγαλώνουν χωρίς ελεύθερο χρόνο, σε σχολεία που μετατρέπονται σε εξεταστικά κέντρα, με στόχο να πετύχουν στο πανεπιστήμιο σαν ένα εισιτήριο για καλύτερη ζωή. Όμως ξέρουν, τα παιδιά, ότι οι πτυχιούχοι ξενιτεύονται και ότι σ' ένα κράτος που λειτουργεί πελατειακά τα προσόντα τους μπορεί να μην έχουν αξία.

Δεν έγιναν ξαφνικά ναζιστές οι έφηβοι. Αυτό που κατάφερε η Χρυσή Αυγή μέσα από κοινωνιο-ψυχολογικούς μηχανισμούς επιρροής που ευνοήθηκαν από τις κοινωνικές συνθήκες, ήταν να δημιουργήσει μια πολιτικοποιημένη συλλογική ταυτότητα. Οι κοινωνιο-ψυχολογικοί όροι δημιουργίας μιας τέτοιας ταυτότητας (Simon & Klandermans 2001) είναι τρεις: η διαπίστωση κοινών δεινών για μια ομάδα, η απόδοση αυτών των δεινών σε έναν αντίπαλο/εχθρό και η εμπλοκή του ευρύτερου πληθυσμού στη σύγκρουση με αυτόν τον εχθρό.

Για χρόνια η Χρυσή Αυγή έστησε ένα "σκηνικό" σύγκρουσης: εντόπισε "κοινά δεινά" σε κομμάτια του πληθυσμού σε υποβαθμισμένες γειτονιές (και έτσι στόχευσε σε λαϊκές συνοικίες) και καλλιέργησε την ιδέα ότι για την υποβάθμιση της ζωής φταίνε οι μετανάστες (ο κοινός εχθρός). Έδωσε πλαίσιο και περιεχόμενο στη σύγκρουση που νιώθουν οι έφηβοι με την κοινωνία. Η διαχρονική σταθερότητα του λόγου της κατάφερε να εμπλέξει τη γενικότερη κοινωνία πάνω σε αυτό το "σκηνικό": καταφέρνοντας να πείσει κάποιους άμεσα, και ωθώντας άλλους να αντιπαρατεθούν σε αυτό το λόγο ενέπλεξε κομμάτια του πληθυσμού. Κυρίως, όμως, έσπρωξε την κοινωνία να σκέφτεται με όρους τρόμου, απειλής και ασφάλειας. Το συνανοίκειν σε μια ομάδα και η αίσθηση ασφάλειας είναι σημαντικοί για τους εφήβους.

Όταν η ζωή των πολιτών υποβαθμίστηκε άγρια με την είσοδο του μνημονίου, και τα "κοινά δεινά" αυξήθηκαν ο κοινός αντίπαλος έγινε το διεφθαρμένο πολιτικό σύστημα, όλοι οι πολιτικοί συλλήβδην. Πάλι πλαισιώθηκε η σύγκρουση των νέων με την κοινωνία και δόθηκε διέξοδος στο αίσθημα που αισθάνονταν απέναντι στο εκπαιδευτικό σύστημα, στην κοινωνία των γονιών και των δασκάλων τους που τους πίεζε χωρίς αντίκρισμα. Η Χρυσή Αυγή νοηματοδοτήθηκε ως η αντι-συστημική μειονότητα που έχει τη δύναμη να τιμωρήσει. Εδραιώθηκε και εξαπλώθηκε έτσι η πολιτικοποιημένη συλλογική ταυτότητα και όσο αυτό που θεωρούσαν "σύστημα" προσπαθούσε να τους αποδείξει τη λαθεμένη επιλογή τους, τόσο οι νέοι ταυτίζονταν με αυτή. Όσο το πολιτικό σύστημα άφηνε στο απυρόβλητο τους υπαίτιους της διαφθοράς και της διαπλοκής τόσο οι νέοι ταυτίζονταν με τους υποτιθέμενους "Ζορρό".

Η δημιουργία ταυτότητας με πρόταγμα είναι αυτή που οδηγεί σε συλλογική δράση (Reicher 2004) και στην υπεράσπιση της ομάδας ακόμα και αν κάποιος διαφωνεί με κάποιες από τις ιδέες και τις πράξεις της. Ποια είναι η συλλογική ταυτότητα που επιδιώκει η κοινωνία μας για τους νέους ανθρώπους και ποιο το περιεχόμενό της; Γιατί η διαγεννεακή σύγκρουση νοηματοδοτήθηκε από τη Χρυσή Αυγή που έδρασε σαν ενεργή μειονότητα; Γιατί νέοι άνθρωποι αμφισβητούν τις δημοκρατικές αξίες;

Όπως και στην Ιταλία του μεσο-πολέμου όταν για χρόνια η απουσία ισχυρών δημοκρατικών θεσμών αναπληρώνονταν από πελατειακές σχέσεις και τα κόμματα που εναλλάσσονταν στην εξουσία έμοιαζαν όλο και περισσότερο μεταξύ τους (Forlin 2013), σε συνθήκες κρίσης, η εκκόλαψη φασιστικών μορφωμάτων και η μετατροπή τους σε "ενεργές μειονότητες" είναι πιθανή. Όταν οι κοινωνίες καταρρέουν τότε αυταρχικές ομάδες που υπόσχονται να φέρουν την τάξη γίνονται δελεαστικές (Reicher & Haslam 2006, Χρυσοχόου & Ιατρίδης 2013). Αν οι σκέψεις αυτές είναι σωστές, τότε η όψιμη απο-φασιστικοποίηση του κρατικού μηχανισμού, οι αποκαλύψεις των εγκληματικών δράσεων, ακόμα και η καταδίκη των στελεχών, όσο σημαντικά γεγονότα και αν είναι, δεν θα λειτουργήσουν ανασταλτικά στην Χρυσή Αυγή. Για να κρατηθούν οι νέοι μακριά από το φασισμό χρειάζονται προτάγματα για την κοινωνία που να τους πείθουν και να τους καλούν στη συστράτευση.

Αν θέλουμε να βρούμε υπαίτιους για τη διείσδυση μιας ομάδας που θα μπορούσε να είχε μείνει στο περιθώριο, θα υποδεικνύαμε όσους κράτησαν τον λαϊκό παράγοντα στο περιθώριο, τον εκμαύλισαν με τις προσταγές του lifestyle, ανέχθηκαν και κάλυψαν τις εγκληματικές ενέργειες της Χρυσής Αυγής και αναπαρήγαγαν το λόγο της, όσους διέλυσαν τον κοινωνικό ιστό με τις πολιτικές τους, όσους κυβερνούν με αυταρχικό τρόπο, όσους τελικά σε συνθήκες οικονομικής κρίσης της επέτρεψαν να γίνει "ενεργή μειονότητα". Αυτοί είναι οι ουσιαστικοί αντίπαλοι όσων μάχονται τον φασισμό.

* Διδάσκει κοινωνική και πολιτική ψυχολογία

στο Πάντειο Πανεπιστήμιο

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL