Live τώρα    
25°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αίθριος καιρός
25 °C
23.2°C25.8°C
2 BF 33%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
24 °C
23.4°C26.8°C
2 BF 33%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
21 °C
20.0°C24.8°C
2 BF 49%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
21 °C
20.2°C21.0°C
2 BF 69%
ΛΑΡΙΣΑ
Ελαφρές νεφώσεις
25 °C
24.0°C24.9°C
2 BF 33%
ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΙ ΦΑΣΙΣΜΟΣ / To σχολείο στο φασισμό
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΙ ΦΑΣΙΣΜΟΣ / To σχολείο στο φασισμό

Μπάμπης Νούτσος*

Οι πολύ σύντομες αναφορές που ακολουθούν, εστιάζονται σε δύο βασικά σημεία της φασιστικής εκπαιδευτικής πολιτικής στο Μεσοπόλεμο: Φασιστική εξουσία και εμπέδωσή της στην Ιταλία (1922-43) και Εθνικοσοσιαλισμός στη Γερμανία (1933-45).

Δυο προκαταρκτικές παρατηρήσεις επιβάλλονται εδώ. Η πρώτη: Μέσα από την πολλαπλότητα των ιστοριογραφικών προσεγγίσεων των δυο καθεστώτωνέχουν αναδειχτεί, για κρίσιμα θεωρητικο-πολιτικά ερωτήματα, διαφορετικές και μάλιστα αντιτιθέμενες μεταξύτους ερμηνευτικές εκδοχές, που, από την εποχή του Μεσοπολέμου έως σήμερα, εξακολουθούν να τροφοδοτούν ιδεολογικές διαμάχες του παρόντος σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Πολύ πρόσφατα, π.χ. στην ελληνική πολιτική σκηνή η «διδακτική ιστορία» της Γερμανικής Δημοκρατίας της Βαϊμάρης (1919-33) προβλήθηκε από ετερόκλητους διανοούμενους, διαπρύσιους θιασώτες της λεγόμενης συγκυβέρνησης, σε βασική συνιστώσα της εγχώριας εκδοχής του ιδεολογήματος των δύο άκρων.

Δεν μπορώ να συνοψίσω εδώ αυτές τις εκδοχές. Σπεύδω έτσι να διατυπώσω τη δεύτερη προκαταρκτική παρατήρηση: Για λόγους συγκυριακούς είναι ορισμένες φορές χρήσιμο και πολιτικά ευκταίο να περιορίζεται η ανάλυση της φύσης των δυο καθεστώτων σε μια κριτική ανασκευή του φασιστικού λόγου και των σύστοιχων πρακτικών και τελετουργιών για το σχολείο (φασιστικός χαιρετισμός, στρατιωτικού τύπου ενδυμασία, διάκοσμος σχολικών αιθουσών με αγκυλωτούς σταυρούς και άλλα σύμβολα, τελετές, παρελάσεις, λαμπαδηδρομίες, αντισημιτικές και έμφυλες πρακτικές κ.τ.λ.). Θεωρώ ωστόσο πως όλα αυτά πρέπει να συσχετίζονται θεωρητικά και πολιτικά με την απάντηση στα επόμενα ερωτήματα: Ποια υπήρξε, σε ποιο βαθμό και για ποιους λόγους η ειδική συμβολή του σχολείου στη διευρυνόμενη αναπαραγωγή –νοούμενη ως άνιση σύγκρουση κοινωνικο-πολιτικών δυνάμεων– των κυρίαρχων κοινωνικών σχέσεων στα αντίστοιχα καθεστώτα; Έτσι μπορούμε να κατανοήσουμε ιστορικά τις διαφορές και τις ομοιότητες τόσο ανάμεσά τους όσο και προς άλλους κοινωνικούς σχηματισμούς του Μεσοπολέμου. Εδώ θα περιοριστώ να επισημάνω μόνο τις βασικές ομοιότητες και διαφορές ανάμεσά τους, ως προς τα δυο επόμενα θέματα τους σχολείου:

Α. Η δομή της εκπαίδευσης. Η άνοδος στην εξουσία με κοινοβουλευτικό τρόπο του Μουσολίνι στην Ιταλία, το 1922, οδήγησε τον επόμενο χρόνο σε μια αποκατάσταση της «φιλελεύθερης» εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης, κυρίως στη Μέση εκπαίδευση, με εμπνευστή και πρωτεργάτη τον ιδεαλιστή φιλόσοφο και υπουργό παιδείας Τζ. Τζεντίλε (G.Gentile). Κάτι ανάλογο δεν συνέβη στη Γερμανία με την ομόλογη άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία. Η βασική δομή του «δημόσιου» σχολείου, που προέκυψε από την εφαρμογή των σχετικών άρθρων (145-146 α΄) του Συντάγματος της Βαϊμάρης (1919), διατηρήθηκε ως το 1937, οπότε δημοσιοποιήθηκαν οι γενικές κατευθυντήριες εκπαιδευτικές γραμμές του Εθνικοσοσιαλισμού.

Στην περίπτωση της Ιταλίας ο ευδιάκριτος κοινωνικά επιλεκτικός χαρακτήρας της μεταρρύθμισηςΤζεντίλε, που καθόρισε ποικιλότροπα και το περιεχόμενο του αναλυτικού προγράμματος (κυριαρχία του μαθήματος της Φιλοσοφίας στη Μέση εκπαίδευση) και το πλαίσιο της επίσημης «Διδακτικής» -είναι μάλλον γνωστές οι σχετικές επικρίσεις του Α. Γκράμσι(βλ. Η οργάνωση της κουλτούρας)- έτεινε έως περίπου το 1937 να ευνοήσει τις εκπαιδευτικές επιδιώξεις στρωμάτων της μεσοαστικής τάξης. Με τον τρόπο αυτό συνέβαλε σιωπηρά στη δυνατότητα ελιγμών και αντιστάσεων κατά τη διαδικασία ανοιχτού εκφασισμού του σχολείου (1939). Εδώ μπορούμε να ανιχνεύσουμε μια εξήγηση για τον περιορισμένο έλεγχο που άσκησε στο εσωτερικό των σχολείων η δημιουργία του παράλληλου ιδεολογικού μηχανισμού της φασιστικής οργάνωσης παιδιών και εφήβων μετά το 1927. Στη Γερμανία αυτή η παραλληλία προσέλαβε δραματικές μορφές για το σχολείο.

Β. Εκπαίδευση και οργανώσεις της Νεολαίας. Στην Ιταλία ο Μουσολίνι ύστερα από σκληρές διαπραγματεύσεις με το Βατικανό, που αναδιπλώθηκε ως προς τη λειτουργία των δικών του «Προσκόπων», κατόρθωσε να μονοπωλήσει τη στρατολόγηση παιδιών και εφήβων στην κομματική του οργάνωση μόλις μετά το 1927. Παρά την ίδρυση των εξωσχολικών οργανώσεων για αγόρια και κορίτσια (δύο βαθμίδες αντίστοιχες περίπου με τη δομή του «δημόσιου» σχολείου), υπό την άμεση καθοδήγηση και τον έλεγχο της οργανωμένης μερίδας του φασιστικού κόμματος και με πρώτιστο στόχο την ιδεολογική χειραγώγηση παιδιών και εφήβων κυρίως από λαϊκά στρώματα –τα υλικά πλεονεκτήματα της εγγραφής τους δεν υπήρξαν αμελητέα–, το σχολείο ως ιδεολογικός μηχανισμός του κράτους δεν παραγκωνίστηκε αισθητά στην επιτέλεση του παραδοσιακού αναπαραγωγικού ρόλου του. Θα χρειαστούν οι διακηρύξεις του νέου υπουργού παιδείας G.Bottai, γνωστές ως «Σχολική Χάρτα» (1939), για να αρχίσουν οι διαδικασίες ανοιχτού εκφασισμού του σχολείου. Η είσοδος της Ιταλίας στον πόλεμο και το τέλος του καθεστώτος θα ακυρώσουν και την εφαρμογή των σχεδίων του Bottai.

Στη Γερμανία το Εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα και η οργάνωση της νεολαίας του (Χιτλερική Νεολαία) μετά τη διάλυση των άλλων πολιτικών κομμάτων και οργανώσεων των νέων (Ιούλιος 1933), επεδίωξε συστηματικά να αποχτήσει και τον έλεγχο της εσωτερικής λειτουργίας των σχολείων, κυρίως του παλαιού κλασικού γυμνασίου. Με ιδεολογικούς συνοδοιπόρους τον «Εθνικοσοσιαλιστικό Σύνδεσμο των Εκπαιδευτικών», ο μηχανισμός της Χιτλερικής Νεολαίας με την καθοδήγηση του B. vonSchirach, στράφηκε, μετά τη στρατολόγηση μεγάλου μέρους των μαθητών, εναντίον φιλελεύθερων και συντηρητικών εκπαιδευτικών. Με τη διακίνηση ψηφισμάτων εναντίον τους, την εισβολή μελών του σε σχολικές αίθουσες στη διάρκεια των παραδόσεων, την εκτόξευση απειλών και την άσκηση σωματικής βίας σε βάρος διδασκόντων και κυρίως με την τοποθέτηση στα σχολεία ενός μέλους της Χιτλερικής Νεολαίας με καθήκοντα «φρουρού της σχολικής νεολαίας» συνέτεινε στην κατάρρευση της παραδοσιακής διδασκαλικής αυθεντίας, στην τρομοκράτηση εκπαιδευτικών και συνακόλουθα σε παραίτηση πολλών από τους πιο «καλούς», σύμφωνα με τα έως τότε ακαδημαϊκά και διδακτικά κριτήρια.

Από το 1936 και ύστερα ο μηχανισμός της Χιτλερικής Νεολαίας συνέβαλε στην κατάργηση όλων των πειραματικών και ιδιωτικών σχολείων, κυρίως της Καθολικής Εκκλησίας, και επέβαλε την αύξηση των ωρών της Γυμναστικής και των αθλημάτων στο Πρόγραμμα, τον περιορισμό και την κατάργηση των σχολικών εργασιών στο σπίτι, την καθιέρωση σχολικών εορτών και την αύξηση του χρόνου των διακοπών. Στο όνομα ενός αγοραίου εξισωτισμού πέτυχε πρωτόγνωρες διευκολύνσεις στις εξετάσεις και συνέτεινε στην υποβάθμιση των αυστηρά ακαδημαϊκών κριτηρίων προαγωγής των μαθητών/τριών στις επόμενες βαθμίδες. Όλα αυτά συμβάδιζαν με την ανοιχτή εθνικοσοσιαλιστική προπαγάνδα-ιδεολογία στα κείμενα των σχολικών βιβλίων, ιδιαίτερα των εγχειριδίων Ιστορίας με βάση τα νέα Αναλυτικά Προγράμματα του 1938.

Η συστηματική υπονόμευση και τελικά διάλυση του γερμανικού αστικού σχολείου της περιόδου πριν το 1933, μόλο που φάνταζε στα μάτια των ηγετών του κόμματος και της νεολαίας επαναστατική, δεν οδήγησε σε μια νέα συνεκτική εναλλακτική πρόταση για το σχολείο. Αντίθετα, οι διαλυτικές διαδικασίες είχαν ως αποτέλεσμα την αισθητή έλλειψη καταρτισμένου διδακτικού προσωπικού, την κατάργηση της πανεπιστημιακής του εκπαίδευσης, τη μείωση του χρόνου υποχρεωτικής εκπαίδευσης από 9 σε 8 χρόνια και την πρόχειρη αναδιοργάνωση του λεγόμενου «Μέσου σχολείου». Κυρίως όμως είχαν ως αποτέλεσμα την ίδρυση ενός νέου παράλληλου σχολικού δικτύου, προορισμένου αποκλειστικά για την εκπαίδευση της νέας κομματικής γενιάς. Επρόκειτο για τα ιδρύματα με την επωνυμία «Αδόλφος-Χίτλερ» (προς το τέλος του πολέμου ιδρύθηκαν 12 τέτοια σχολεία με 2.027 μαθητές), για τα «Εθνικοπολιτικά Ινστιτούτα της Εκπαίδευσης» (Napola) και άλλα παρόμοια. Ήταν φανερό πως οι παραδοσιακές σχέσεις μικροαστικών στρωμάτων με το σχολείο έτειναννα τροποποιηθούν ριζικά. Η έκβαση του πολέμου τίναξε βέβαια στον αέρα αυτό το μηχανισμό μαζί με την εθνικοσοσιαλιστική εξουσία.

Περιορίστηκα εδώ σε μια πολύ σύντομη έκθεση μόνο των δυο ανωτέρω θεμάτων για δυο αλληλένδετους λόγους. Έκρινα πως αυτά τα θέματα ήταν, όσο γνωρίζω, λιγότερο γνωστά στην ελληνόγλωσση βιβλιογραφία και πως θα μπορούσε η παρουσίασή τους να δώσει το έναυσμα για μια συγκριτική διερεύνηση ομόλογων πρακτικών παλαιότερα και σήμερα στην ελληνική εκπαίδευση: Από την ΕΟΝ και τη δομή του σχολείου στο Μεταξικό καθεστώς έως τους «Άλκιμους» της δικτατορίας του 1967 και πρόσφατα τους τρόπους διείσδυσης της Χρυσής Αυγής στα σχολεία και τη νεολαία. Είναι προφανές πως η έκθεσή μου χρειάζεται να συμπληρωθεί με την ανάλυση του αμαλγάματος της κυρίαρχης φασιστικής ιδεολογίας, που υπερβαίνει κατά πολύ τη λειτουργία του σχολείου: Από τη λατρεία του Κράτους και του Αρχηγού έως την «εθνοφυλετική» (vőlkisch) ιδεολογία τα θέματα και οι μορφές της παρουσιάζουν ποικίλες εκφάνσεις. Δεν είναι τυχαίο που άσκησαν πολύ πρώιμα τη γοητεία τους όχι μόνο σε συντηρητικούς αλλά και σε φιλελεύθερους νεοέλληνες διανοούμενους και εξακολουθούν στη σημερινή καπιταλιστική κρίση να αναπαράγονται ποικιλότροπα σε στρώματα και μηχανισμούς της ελληνικής κοινωνίας.

* Καθηγητής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL