Επιμέλεια: Θανάσης Κούτσης
Το σύστημα εξουσίας που έχει εγκαθιδρύσει ο Βλαντίμιρ Πούτιν ελάχιστα κοινά σημεία παρουσιάζει με το σοβιετικό. Το νέο κοινωνικό συμβόλαιο συνδυάζει κάποιες στοιχειώδεις ατομικές ελευθερίες με ένα αυταρχικό καθεστώς. Στη χώρα, όμως, η απουσία μιας τάξης διανοούμενων που να προτείνει καινούργια πράγματα είναι κάτι παραπάνω από αισθητή. Άραγε ο νέος Πρόεδρος θα δρομολογήσει πραγματικές μεταρρυθμίσεις, αναρωτιέται το 2010 ο Ρώσος διανοούμενος Vladislav Inozemtsev.
Του Vladislav Inozemtsev*
Οι πρόσφατες αναλύσεις συχνά παραλληλίζουν τη σύγχρονη Ρωσία με τη Σοβιετική Ένωση: μια γραφειοκρατία μετεξελιγμένη σε κάστα που βρίσκεται στο «απυρόβλητο», μονοκομματικό σύστημα, περιφρόνηση των δημοκρατικών αρχών, χειραγώγηση της Δικαιοσύνης και, πάνω απ' όλα, αναγέννηση του ρωσικού ιμπεριαλισμού. Κι όμως, η περίοδος Πούτιν διαφέρει πολύ από τη στασιμότητα της εποχής του Μπρέζνιεφ.
Η Ρωσία του 2010 δεν είναι η Σοβιετική Ένωση του τέλους της δεκαετίας του '70. Είναι αλήθεια ότι οι δύο αυτές οντότητες έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά. Το Ανώτατο Σοβιέτ αντικαταστάθηκε από τη Δούμα, τα μέλη της οποίας εκλέγονται με τα ψηφοδέλτια των κομμάτων που ελέγχονται από το Κρεμλίνο - τα μη ελεγχόμενα κόμματα αποκλείονται. Κάθε διαδήλωση της αντιπολίτευσης καταστέλλεται, τα τηλεοπτικά προγράμματα λογοκρίνονται. Η Δικαιοσύνη χειραγωγείται υπηρετώντας αποκλειστικά τα συμφέροντα της κυρίαρχης εξουσίας. Στην οικονομία, ο «νεοσοβιετισμός» είναι της μόδας: επί Μπρέζνιεφ τα πετρελαϊκά προϊόντα και οι πρώτες ύλες αντιπροσώπευαν το 55% των εξαγωγών. Σήμερα αντιπροσωπεύουν το 80%. Ο αριθμός των δημοσίων υπαλλήλων και το δυναμικό της αστυνομίας και των λοιπών υπηρεσιών ασφαλείας αυξήθηκε, ενώ ο πληθυσμός μειώθηκε από τα 287 εκατομμύρια, της εποχής της ΕΣΣΔ, στα 142 εκατομμύρια (μόνο στη Ρωσία). Οι μεγάλες επιχειρήσεις ελέγχονται από το κράτος. Στην εξωτερική πολιτική, ο αφανισμός της Σοβιετικής Ένωσης θεωρείται, σύμφωνα με τον ίδιο τον Πούτιν, «η μεγαλύτερη γεωπολιτική καταστροφή του 20ού αιώνα».
Ωστόσο, η Ρωσία του 2010 είναι εντελώς διαφορετική από τη Σοβιετική Ένωση. Το τερατώδες, από πολλές απόψεις, σημερινό καθεστώς κυβερνά, παραδόξως, μια ελεύθερη χώρα. Στο μέτρο που τους επιτρέπουν τα εισοδήματά τους, οι Ρώσοι την εγκαταλείπουν και επιστρέφουν όποτε θέλουν. Παρά τις προκλητικές δολοφονίες πολλών δημοσιογράφων, υπάρχουν εφημερίδες που ασκούν δριμεία κριτική στο καθεστώς. Η εμπορική δραστηριότητα είναι ελεύθερη - στη χώρα υπάρχουν ενάμισι εκατομμύρια μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις. Το σημερινό σύστημα είναι μοναδικό στο είδος του. Πρόκειται για ένα μείγμα «σχεδόν σοβιετισμού» και «ψευδοδυτικισμού», που δημιούργησε μια αλλόκοτη κατάσταση, στην οποία, για να επαναλάβουμε τα λόγια του ρώσου ιστορικού Αλεξέι Μίλερ, «καταλήγουμε να νιώθουμε ελεύθεροι σε προσωπικό επίπεδο σε μια Ρωσία που δεν πληροί απολύτως καμία από τις δημοκρατικές προδιαγραφές». Το μοντέλο Πούτιν είναι αναμφισβήτητα πιο ολοκληρωμένο από το μοντέλο Μπρέζνιεφ τουλάχιστον από δύο απόψεις.
Σε πολιτικό επίπεδο, την εποχή της ΕΣΣΔ, την εξουσία ασκούσε μια ερμητικά κλειστή ομάδα με μια ιδεολογία που θεωρούνταν παρωχημένη και πρωτόγονη στη Δύση, αλλά την οποία συμμεριζόταν μεγάλος αριθμός Ρώσων. Σε αυτό το πλαίσιο, το κόμμα διατηρούσε τον «ηγετικό» ρόλο και αγωνιζόταν ενάντια σε κάθε διαφορετική σκέψη, σε κάθε προσπάθεια που έθετε σε αμφισβήτηση την εξουσία του. Η ιδεολογία αυτή κατέρρευσε προς όφελος ενός καπιταλισμού που δεν υπακούει σε καμία αρχή. Τα σύνορα είναι ανοιχτά, οι Ρώσοι μπορούν να ταξιδεύουν στο εξωτερικό, να ασκούν κριτική στην εξουσία, να γίνονται παραλήπτες και διανομείς των πληροφοριών που επιθυμούν. Τα τελευταία χρόνια, εντούτοις, αναβιώνουν αρκετά αυταρχικά χαρακτηριστικά της εποχής Μπρέζνιεφ, χωρίς να συναντούν σοβαρές αντιστάσεις εκ μέρους του πληθυσμού.
Σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο, το σοβιετικό σύστημα βασιζόταν στη φτώχεια και τη διανομή των βασικών αγαθών. Οι μεταρρυθμιστές της περεστρόικα και οι δυτικοί σύμβουλοι της πρώτης δημοκρατικά εκλεγμένης ρωσικής κυβέρνησης ήταν πεπεισμένοι ότι το τέλος των ελλείψεων και η πρόσβαση στην ιδιοκτησία θα εμπόδιζαν την παλινόρθωση μιας αυταρχικής εξουσίας. Τα πράγματα εξελίχθηκαν διαφορετικά.
Η οικονομική ανάπτυξη στη δεκαετία του 2000, αποτέλεσμα μιας ευνοϊκής παγκόσμιας οικονομικής συγκυρίας, επέτρεψε σε πολλούς πολίτες να πλουτίσουν και, κατά συνέπεια, εξαγόρασε την υποταγή τους στο σύστημα. Τα μεσαία και ανώτερα στρώματα κατανόησαν ότι η εξουσία διασφάλιζε τη μακροημέρευση της ευημερίας τους. Κι έτσι, φτάσαμε σε ένα πρωτόγνωρο κοινωνικό συμβόλαιο: οικονομική ευημερία με αντάλλαγμα την πολιτική σταθερότητα.
Ο Πούτιν επωφελείται ακόμα από αυτή τη συνθήκη, καθώς θεωρείται ότι αυτή είναι η σημαντικότερη υπηρεσία που προσέφερε στη χώρα. Για να στηρίξει αυτή τη σταθερότητα, η κυβέρνηση ασκεί προστατευτική πολιτική υπέρ της εθνικής παραγωγής και προσφέρει σε δεκάδες χιλιάδες εταιρείες μια σχεδόν μονοπωλιακή κατάσταση στις αγορές... Η αύξηση του κόστους παραγωγής προκαλεί αύξηση των τιμών λιανικής ακόμα και στην ευρωπαϊκή αγορά, αλλά στη Ρωσία αντισταθμίζεται από την αναδιανομή ενός μέρους των κερδών από το πετρέλαιο στους φτωχότερους.
Έτσι, οι Ρώσοι ηγέτες κατόρθωσαν να δημιουργήσουν ένα σύστημα διακυβέρνησης που οι πρόγονοί τους στο Κομμουνιστικό Κόμμα δεν είχαν καν τολμήσει να ονειρευτούν. Βελτίωσαν το επίπεδο ζωής των δημοσίων υπαλλήλων. Ανέβαλαν, de facto, τις ελεύθερες εκλογές και κατήργησαν το δικαίωμα της απεργίας και των διαδηλώσεων. Κατέστησαν τη Δικαιοσύνη υποχείριο της κρατικής γραφειοκρατίας και δημιούργησαν μια κοινωνική ομάδα αποκομμένη από τον λαό, που ζει ξεχωριστά από αυτόν.
Το αποτέλεσμα είναι μια ελεύθερη κοινωνία υπό τον έλεγχο μιας αυταρχικής εξουσίας, μια συμβίωση αδύνατη σύμφωνα με τα δυτικά κοινωνιολογικά κριτήρια. Αν η ρωσική κοινωνία αποδέχθηκε τον δραστικό περιορισμό της ελευθερίας που με τόσο πάθος υπερασπίστηκε η περεστρόικα είναι γιατί η έννοια της συλλογικής δράσης έχει απαξιωθεί. Το μυστικό όπλο του Πούτιν κρύβεται στην ξαφνική επέκταση του κοινωνικού χώρου μέσα στον οποίο ο πολίτης μπορεί να βρει ατομικές λύσεις στις συστημικές αντιφάσεις.
Το εύρος και η δύναμη της περεστρόικα του 1985 εξηγούνται από τη διαφορετική κοινωνική προέλευση των υποστηρικτών της, οι οποίοι, εκτός αυτών των ιδιαίτερων συνθηκών, δεν θα μπορούσαν να συμβιώσουν. Το σοβιετικό σύστημα δεν ανεχόταν την ύπαρξη πολλών κοινωνικών ομάδων. Λογόκρινε τις διαφορετικές απόψεις, κατέπνιγε κάθε εναλλακτική κουλτούρα, κατέστελλε τη θρησκευτική ζωή. Οι Ρώσοι δεν είχαν πρόσβαση στην αυθεντική Ιστορία της χώρας τους και δεν έπρεπε να διακηρύσσουν την εθνική τους ταυτότητα. Σε όλα αυτά πρέπει να προστεθεί μια ασθμαίνουσα οικονομία, που έδινε προτεραιότητα στις ανάγκες της πολεμικής βιομηχανίας αντί να ικανοποιεί τις στοιχειώδεις ανάγκες των πολιτών, και η οποία ελεγχόταν από μια σκληρή γραφειοκρατία, που, με τη σειρά της, ήταν εργαλείο του Κόμματος.
Το σημερινό σύστημα δεν αναπαράγει τα λάθη του προηγούμενου. Κατόρθωσε να ξεφορτωθεί έγκαιρα εκατομμύρια πολιτών που ήταν υπερβολικά δραστήριοι -εγκατέλειψαν τη χώρα στη δεκαετία του '90-, οι διακηρυγμένες απόψεις των οποίων θα είχαν δημιουργήσει αναμφίβολα μια νέα γενιά αντιφρονούντων. Κατόρθωσε επίσης να καταστήσει προσβάσιμους στην πλειονότητα των πολιτών διάφορους τρόπους πλουτισμού και αυτονομίας χάρη στην ανάπτυξη του εμπορίου, των δυνατοτήτων που παρέχουν η οριζόντια και η κάθετη κοινωνική κινητικότητα και, τέλος, χάρη στο άνοιγμα των συνόρων. Μπόρεσε ακόμα να βρει μια επωφελή ισορροπία μεταξύ συμφερόντων και ανθρώπινου δυναμικού: στους ταλαντούχους και αποφασισμένους ανθρώπους προσέφερε καλοπληρωμένες θέσεις στις επιχειρήσεις, στους άλλους θέσεις σε μια γραφειοκρατία που είχε παραλύσει από τη διαφθορά. Έκανε τα στραβά μάτια στις κομπίνες των χαμηλόβαθμων δημοσίων υπαλλήλων - όσο τουλάχιστον δεν απειλούνταν οι βάσεις του συστήματος.
Το σοβιετικό σύστημα ξόδευε απίστευτη ενέργεια προκειμένου να πείσει τους πολίτες για την ανωτερότητά του σε όλους τους τομείς. Αυτό είναι πλέον περιττό: η ρωσική κοινωνία είναι μια κοινωνία χωρίς πολίτες. Πώς μπόρεσε να μετασχηματιστεί σε αυτή την πλαδαρή και αποσυντεθειμένη δομή; Η απάντηση πρέπει αναμφίβολα να αναζητηθεί στις ιδιαιτερότητες της ελίτ και στα «κοινωνικά ασανσέρ» που δημιουργήθηκαν.
Στην πλειονότητα των κοινωνιών που εκσυγχρονίζονται υπάρχουν πολλές μορφές ελίτ - πολιτική, επιχειρηματική, πνευματική, στρατιωτική... Αντιθέτως, στη Ρωσία αυτές οι διαφοροποιήσεις εξαφανίστηκαν κατά την περίοδο της μετάβασης στον καπιταλισμό. Η πανεπιστημιακή και η στρατιωτική ελίτ αποδείχθηκαν άχρηστες. Η εργασία που παρείχαν έπαψε να αμείβεται πρακτικά. Η υλική σφαίρα απορρόφησε ταυτόχρονα όλες τις κοινωνικές αξίες. Η πολιτική ελίτ βρέθηκε αντιμέτωπη με τον λαό, ο οποίος της ζητούσε πλούτη που δεν είχε τα μέσα να του παράσχει. Έτσι, ανέλαβε ο επιχειρηματικός κόσμος να προσδιορίσει τις κοινωνικές αξίες και να εισέλθει, στον βαθμό που εξαπλωνόταν, στις δομές της εξουσίας. Σε αυτή την πρώτη φάση -μέχρι την αρχή της δεκαετίας του 2000- η κρατική εξουσία εξαρτιόταν σε σημαντικό βαθμό από τον επιχειρηματικό κόσμο, όμως δεν είχε ενστερνιστεί ακόμα τις ιδεολογικές του αξίες.
Η κατάσταση ξέφυγε από κάθε έλεγχο στη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας. Η αναρρίχηση στην εξουσία του Πούτιν συνοδεύτηκε από αυτή μιας κατηγορίας ανθρώπων, νέων σχετικά, που μοναδική τους επιθυμία ήταν να πλουτίσουν και είχαν κατανοήσει τις υπέροχες προοπτικές που τους παρείχαν οι πολιτικοί ηγέτες. Οι επιχειρηματίες που είχαν αναρριχηθεί στην εξουσία κατά την προηγούμενη περίοδο κηρύχθηκαν αμέσως ανεπιθύμητοι. Το κράτος πήρε σιγά - σιγά τη δομή μιας επιχείρησης σε εθνική κλίμακα.
* Ο Vladislav Inozemtsev είναι διευθυντής του Κέντρου Ερευνών για τη Μεταβιομηχανική Κοινωνία και κατέχει την έδρα της Παγκόσμιας Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο Λεμονόσοφ της Μόσχας
Ολόκληρο το κείμενο στη διεύθυνση: https://monde-diplomatique.gr/?p=3139
