«Κλέψατε το πνεύμα του λαού μας. Είμαστε μόνον ένα σώμα πια. Εσείς, ο βρετανικός λαός, κρατάτε την ψυχή μας. Δώστε μας μια ευκαιρία να επιστρέψει στην πατρίδα της...». Τα λόγια της στους υπεύθυνους του Βρετανικού Μουσείου, τους οποίους συνάντησε την περασμένη εβδομάδα στο Λονδίνο, είχαν κάτι από τη συγκίνηση του ανθρώπου που του ακρωτηρίασαν τη μνήμη και τις ρίζες της ύπαρξής του.
Με δάκρυα στα μάτια, η κυβερνήτης του Νησιού του Πάσχα Ταρίτα Αλαρκόν Ραπού ζήτησε από τους ιθύνοντες του μουσείου την επιστροφή στην πατρογονική γη του Χοά Χακανανάϊα, ενός από τα πιο σημαντικά πολιτιστικά και πνευματικά μοάι, των γιγάντιων μονολιθικών αγαλμάτων που πιστεύεται ότι αναπαριστούν ηγέτες φυλών ή θεοποιημένους προγόνους.
Το Χοά Χακανανάια αφαιρέθηκε χωρίς άδεια το 1868 από το πλήρωμα της βρετανικής φρεγάτας HMS Topaze υπό τον πλοίαρχο Ρίτσαρντ Πάουελ και δόθηκε ως «δώρο» στη βασίλισσα Βικτώρια. Οι τοπικές αρχές του Ράπα Νούι, όπως ονομάζεται το νησί στην γλώσσα των αυτόχθονων, που μάλιστα κέρδισαν πέρυσι την αυτονομία τους, ξεκίνησαν εκστρατεία για την επιστροφή των κλεμμένων πολιτιστικών θησαυρών τους.
Το Χοά Χακανανάια θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα μοάι απ’ τα συνολικά 900 που είναι διασκορπισμένα σε όλο το ηφαιστειακό νησί του Νότιου Ειρηνικού. Με τη χαρακτηριστική απόκοσμη έκφραση του προσώπου του, τους οφθαλμούς που σχηματίζονται από δύο βαθιά κοιλώματα και το καμπυλωτό ανάγλυφο στόμα, το εντυπωσιακό άγαλμα από βαλσάτη, βάρους τεσσάρων τόνων, κοσμεί την είσοδο μιας αίθουσας του Βρετανικού Μουσείου που είναι αφιερωμένη στον πολυνησιακό πολιτισμό.
Στην πίσω πλευρά του υπάρχουν ανάγλυφες παραστάσεις που απεικονίζουν τη λατρεία του ανθρώπου - πουλιού και άλλα μυστηριώδη τελετουργικά απ’ το χαμένο στον χρόνο αινιγματικό παρελθόν του Νησιού του Πάσχα. Ο λαός του Ράπα Νούι πιστεύει ότι το Χοά Χακανανάια έφερε την ειρήνη στον νησί περίπου στο 1000 μ.Χ. σηματοδοτώντας το τέλος έναν μακροχρόνιου ενδοφυλετικού πολέμου.
«Είμαι σχεδόν πενήντα χρόνω και αυτή είναι η πρώτη φορά που το αντικρίζω. Η γιαγιά μου, που πέθανε στα ενενήντα της, δεν είχε ποτέ την ευκαιρία να δει τον πρόγονό της. Πιστεύω ότι τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου αξίζουν την ευκαιρία να τον δουν, να τον αγγίξουν και να διδαχθούν από αυτόν» είπε έντονα συγκινημένη η Ταρίτα Ραπού σε συνέντευξη που έδωσε έξω από το μουσείο μετά τη συνάντησή της, συνοδεία του υπουργού Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Χιλής Φελίπε Ουάρντ, με τους υπευθύνους του.
Σημειώνεται ότι το Νησί του Πάσχα αποτελεί μέρος της επικράτειας της Χιλής. Ο Χιλιανός υπουργός δήλωσε αισιόδοξος για το γεγονός ότι οι Βρετανοί δέχθηκαν να τους ακούσουν, επεσήμανε ωστόσο ότι η εκστρατεία για την επιστροφή του αγάλματος θα πάρει καιρό.
Είναι η πρώτη φορά που η διοίκηση του Βρετανικού Μουσείου, στο οποίο ως γνωστόν εκτίθενται πολιτιστικοί θησαυροί από όλο τον κόσμο, δέχθηκε να γίνουν συνομιλίες για το συγκεκριμένο άγαλμα, ωστόσο ο εκπρόσωπός του κατέστησε σαφές ότι η συζήτηση αφορά μόνον το ενδεχόμενο δανεισμού του και όχι την επιστροφή του στο Νησί του Πάσχα.
«Δεδικασμένο»
Ωστόσο, αυτή η ιδιάζουσα βρετανική στάση «κτητικότητας» προς αντικείμενα που δεν αποτελούν κτήμα της Βρετανίας, ίσως «αναθεωρηθεί» στο μέλλον, αν όχι σύντομα, σίγουρα με τη βοήθεια των συνθηκών όταν αυτές ωριμάσουν.
Μια από καιρό αναμενόμενη έκθεση σοφών στη Γαλλία, η οποία δημοσιοποιήθηκε την Παρασκευή, μπορεί να έχει δραματικές συνέπειες όχι μόνον στο τι θα βλέπουν οι επισκέπτες του διάσημου «Μουζέ ντι Κε Μπρανλί-Ζακ Σιράκ» στο Παρίσι όπου εκτίθενται 450.000 (!) πολιτιστικοί θησαυροί και έργα τέχνης από τους αυτόχθονες πληθυσμούς της Αφρικής, της Ασίας, της Ωκεανίας και της Αμερικής, αλλά και στο τι θα βλέπουν οι επισκέπτες άλλων διεθνών μουσείων.
Εν ολίγοις το πόρισμα της έκθεσης μπορεί να δημιουργήσει ένα ντε φάκτο -αν και μη δεσμευτικό- «δεδικασμένο» για τους λαούς που διεκδικούν την επιστροφή της λεηλατημένης πολιτιστικής κληρονομιάς τους.
Η μελέτη ανατέθηκε τον Μάρτιο από τον Πρόεδρο Εμανουέλ Μακρόν σε δύο ακαδημαϊκούς, τη Γαλλίδα ιστορικό Τέχνης Μπενεντίκτ Σαβουά και τον Σενεγαλέζο οικονομολόγο και συγγραφέα Φέλγουιν Σαρ. Οι δυο τους ταξίδεψαν σε τέσσερις αφρικανικές χώρες, το Μάλι, τη Σενεγάλη, το Μπενίν και το Καμερούν, όπου συναντήθηκαν και συζήτησαν διεξοδικά με κυβερνητικούς αξιωματούχους, ειδικούς τέχνης και υπεύθυνους μουσείων πριν συντάξουν την αναφορά τους.
Στην τελική έκθεσή τους, το περιεχόμενο της οποίας αποκάλυψαν οι "New York Times", οι δύο ακαδημαϊκοί εισηγούνται στη γαλλική κυβέρνηση τη μόνιμη και οριστική επιστροφή των καλλιτεχνικών θησαυρών που αφαιρέθηκαν και στάλθηκαν στη Γαλλία δίχως τη συναίνεση των χωρών από τις οποίες προέρχονταν, εφόσον βέβαια ζητηθεί κάτι τέτοιο από τις κυβερνήσεις τους.
Αυτή η αποκατάσταση θα πρέπει να αποτελέσει μέρος μιας διαδικασίας συνεργασίας τα επόμενα πέντε χρόνια στο πεδίο της συλλογής πληροφοριών, της έρευνας, της ανταλλαγής γνώσης και εκπαίδευσης σε σχέση με τα εκθέματα.
Σύμφωνα με τη μελέτη, το 90% - 95% της αφρικανικής πολιτιστικής κληρονομιάς εκτίθεται σήμερα εκτός Αφρικής σε μεγάλα διεθνή μουσεία ανά τον κόσμο. Μόνον στις εθνικές συλλογές της Γαλλίας υπάρχουν τουλάχιστον 90.000 αντικείμενα πολιτιστικής κληρονομιάς προερχόμενα από την υποσαχάρια Αφρική, τα οποία συγκεντρώθηκαν τα τελευταία 150 χρόνια. Απ’ αυτά, τα 70.000 βρίσκονται στο μουσείο Μπρανλί.
Αποκατάσταση
Οι δύο ακαδημαϊκοί συνιστούν στην κυβέρνηση να προχωρήσει σε πρώτη φάση από το επόμενο έτος στην επίσημη επιστροφή - αποκατάσταση πολλών έργων πολιτιστικής κληρονομιάς συμβολικής σημασίας για τα αφρικανικά έθνη και τις κοινότητες, των οποίων ο επαναπατρισμός έχει ζητηθεί εδώ και πολύ καιρό.
Στην κορυφή του καταλόγου βρίσκονται πολύτιμα αγάλματα, πόρτες παλατιών και θρόνοι που λεηλατήθηκαν από τις γαλλικές αποικιοκρατικές δυνάμεις το 1892 στη βασιλική πόλη Άμπομεϊ, που σήμερα βρίσκεται στο Μπενίν. Συγκαταλέγονται μεταξύ των πιο σημαντικών αφρικανικών εκθεμάτων του «Μουζέ ντι Κε Μπρανλί». Η επιστροφή τους είχε ζητηθεί επίσημα από τον Πρόεδρο της χώρας Πατρίς Ταλόν το 2016, ωστόσο η κυβέρνηση του Προέδρου Ολάντ είχε αρνηθεί κατηγορηματικά προβάλλοντας τον ισχυρισμό ότι οι γαλλικές εθνικές συλλογές είναι «αδιαίρετες», δηλαδή κανένα μέρος τους δεν μπορεί να παραχωρηθεί.
Άλλα αντικείμενα, η επιστροφή των οποίων προτείνεται στην γαλλική κυβέρνηση σε αυτή την πρώτη φάση «αποκατάστασης» της αφρικανικής πολιτιστικής κληρονομιάς, αφορούν πολιτιστικούς θησαυρούς από τη Σενεγάλη, τη Νιγηρία, την Αιθιοπία, το Μάλι και το Καμερούν. Η δεύτερη φάση του σχεδίου, από την επόμενη άνοιξη έως τον Νοέμβριο του 2022, προβλέπει τη συνολική απογραφή των γαλλικών συλλογών από ομάδες Γάλλων και Αφρικανών ειδικών και τον διαμοιρασμό τους σε ψηφιακή μορφή.
Στο τρίτο και τελικό στάδιο, για το οποίο δεν υπάρχει χρονικό περιθώριο, τα αφρικανικά κράτη που δεν έχουν υποβάλει μέχρι στιγμής αξιώσεις αποκατάστασης των πολιτιστικών θησαυρών τους θα μπορούν να διεκδικήσουν επίσημα την επιστροφή τους. «Η διαδικασία αποκατάστασης δεν πρέπει να έχει χρονικό περιορισμό» επισημαίνεται στην έκθεση.
